Odnalezione arcydzieło Maksymiliana Gierymskiego zaprezentowane w Sukiennicach

Muzeum Narodowe w Krakowie

Odnalezione pod koniec 2017 roku arcydzieło Maksymiliana Gierymskiego Zima w małym miasteczku zostało 8 stycznia 2018 r. zaprezentowane w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach – oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie.

Obraz namalowany przez Maksymiliana Gierymskiego w 1872 r. zaginął podczas II wojny światowej. Został odnaleziony pod koniec ubiegłego roku dzięki współpracy małopolskiej policji i resortu kultury – 24 listopada funkcjonariusze Komendy Wojewódzkiej Policji w Krakowie zabezpieczyli obraz na terenie jednej z galerii handlowych w Krakowie.

– Okoliczności odnalezienia tego dzieła były dramatyczne – opowiadał podczas uroczystości w Sukiennicach minister kultury prof. Piotr Gliński. – Nasza policja w sposób profesjonalny, nie lekceważąc informacji, choć nie była ona uwiarygodniona, podjęła działania, które dosłownie w ciągu kilku dni doprowadziły do tak wspaniałego odkrycia. Obraz wymaga konserwacji, ale jest w stanie lepszym, niż się spodziewaliśmy, wiedząc, że leżał zrolowany blisko 70 lat.

– Tak się składa, że możemy pokazać jedną z najważniejszych strat z okresu II wojny światowej. I nie jest to moje zdanie, to opinia wieloletniego dyrektora Muzeum Narodowego w Krakowie i wybitnego historyka sztuki, profesora Feliksa Kopery, który w latach 40. sporządził spis dzieł sztuki utraconych w czasie tej wojny przez nasze muzeum. Bardzo się cieszymy, że ten obraz, reprezentatywny dla twórczości Maksymiliana Gierymskiego możemy państwu dziś pokazać. Mamy nadzieję, że po konserwacji zawiśnie on na stałe w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku – dodał dyrektor MNK dr hab. Andrzej Betlej.

Obraz Zima w małym miasteczku – olej na płótnie, 75,5 × 128 cm, sygnowany „M. Gierymski 72” – został namalowany na zamówienie Rudolfa Lepkego z Berlina. Gierymski otrzymał za to dzieło mały złoty medal oraz 500 frydrychsdorfów na 48. wystawie Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie w 1872 roku. W roku 1895 Zima należała do Edwarda L. Behrensa z Hamburga. W 1938 roku Muzeum Narodowe w Krakowie zakupiło obraz do swoich zbiorów za 11 000 zł i prezentowało go w Sukiennicach. 18 grudnia 1939 r., zaledwie dwa dni po wydaniu przez Jana Franka specjalnego rozporządzenia o konfiskacie dzieł sztuki w Generalnym Gubernatorstwie, obraz Gierymskiego został „zabezpieczony” na polecenie SS-Standartenführera Kaja (Kajetana) Mühlmanna. Po zarekwirowaniu, potwierdzonym zachowanym do dziś dokumentem, Zima w małym miasteczku razem z dwoma innymi obrazami z kolekcji Muzeum została przewieziona do biura Mühlmanna znajdującego się w gmachu głównym Akademii Górniczej w Krakowie przy alei Adama Mickiewicza 30. W budynku uczelni znajdowała się siedziba rządu Generalnego Gubernatorstwa. Obraz został przeznaczony do dekoracji gabinetu samego Mühlmanna, następnie stanowił prawdopodobnie wystrój biura Fryderyka Wilhelma Krügera (1894-1945), pełniącego w Generalnym Gubernatorstwie funkcję Höherer SS- und Polizeiführera (HSSPF Ost). Kiedy w lutym 1945 r. do budynku weszli pracownicy Muzeum, pokój był spalony, a obrazu w środku nie znaleziono. Wobec tego przyjęto, że spłonął, i zaliczono go do strat wojennych. W spisanych po wojnie wspomnieniach dyrektor Feliks Kopera nazwał Zimę w małym miasteczku jednym z najcenniejszych zrabowanych dzieł polskiego malarstwa z kolekcji Muzeum. Losy dzieła Gierymskiego były nieznane aż do 20 listopada 2017 r., kiedy to małopolska policja dostała sygnał, że znajduje się ono w rękach prywatnych. Po konsultacjach z resortem kultury Wydział Kryminalny KWP w wyniku działań operacyjnych ustalił posiadacza płótna.

24 listopada małopolska policja razem z przedstawicielem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego zabezpieczyła bezcenne dzieło sztuki. W wyniku oględzin ustalono, że obraz został wycięty z ramy i najprawdopodobniej przez ponad 70 lat był zwinięty w rulon, na co wskazują charakterystyczne spękania i ubytki warstwy malarskiej. Dzieło obecnie złożono w depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Śledztwo w tej sprawie prowadzi Wydział Dochodzeniowo-Śledczy KWP Kraków pod nadzorem Prokuratury Rejonowej Kraków-Podgórze. Odnalezienie arcydzieła Gierymskiego jest owocem wzorcowej współpracy Ministerstwa z małopolską policją. To bezprecedensowy przykład sprawnych i skutecznych działań policji, której świadomość i wrażliwość na tematykę polskich strat wojennych jest nie do przecenienia. Od pierwszego sygnału o istnieniu obrazu do jego zabezpieczenia minęło zaledwie 5 dni.

Maksymilian (1846-1874), starszy brat innego wybitnego malarza, Aleksandra Gierymskiego (1850-1901), był jednym z najbardziej znanych malarzy polskich XIX wieku, związanym z kolonią artystyczną w Monachium. Twórca, który zmarł w wieku zaledwie 28 lat, pozostawił dorobek inspirujący kolejne pokolenia artystów, dając początek pierwszej polskiej szkole pejzażowej.

Maks od dziecka przejawiał artystyczną wrażliwość: grał na fortepianie, był wielkim miłośnikiem Chopina i Wagnera. Początkowo kształcił się w naukach ścisłych (w Instytucie Politechnicznym Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach i na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Szkoły Głównej w Warszawie). Brał udział w powstaniu styczniowym. Walczył prawdopodobnie na terenie Lubelszczyzny i Kielecczyzny. To doświadczenie pozostawiło w nim wyraźny ślad, widoczny później w jego sztuce.

Po powrocie do stolicy zapisał się na lekcje do Klasy Rysunkowej prowadzonej przez Wojciecha Gersona, by – po otrzymaniu stypendium rządowego – wyjechać do Monachium, gdzie kształcił się w dziedzinie malarstwa. Na I Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Monachium w 1869 r. został dostrzeżony przez krytyków i kolekcjonerów. W tym samym roku wysłany na wystawę do wiedeńskiego Kunstvereinu obraz Rekonesans huzarów austriackich został zakupiony do zbiorów cesarza Franciszka Józefa. To był początek sukcesów artysty, zwieńczonych złotym medalem na Wystawie Światowej w Wiedniu w 1873 r. We wrześniu 1874 r. w uznaniu zasług mianowano go członkiem Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Dwa tygodnie później zmarł.

W 2014 roku Muzeum Narodowe w Krakowie przypomniało twórczość Maksymiliana Gierymskiego na wystawie w Gmachu Głównym.

opracowanie: KB