Konserwacja obrazu „Ekstaza św. Franciszka” El Greca w Muzeum Narodowym w Krakowie

Muzeum Narodowe w Krakowie

El Greco to jeden z najważniejszych artystów w historii sztuki, a namalowana przez niego Ekstaza św. Franciszka jest jednym z kilku najcenniejszych obrazów w polskich zbiorach. Od czerwca do września 2016 roku to arcydzieło będzie konserwowane w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Ekstaza św. Franciszka jest przechowywana w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach. Jak tam trafił ten najcenniejszy, obok Damy z gronostajem Leonarda da Vinci, Sądu Ostatecznego Jana Memlinga i Krajobrazu z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta, obraz w Polsce? Był rok 1964. Izabella Galicka i Hanna Sygietyńska, historyk sztuki z Instytutu Sztuki PAN, inwentaryzowały zabytki na plebanii w Kosowie Lackim. Izabella Galicka wspomina, że pewnego dnia przez uchylone drzwi do pokoju proboszcza, ks. Władysława Stępnia, zobaczyły obraz. – Był duży, ciemny, zniszczony, w jednym rogu miał rozdarcie, ale było w nim coś intrygującego i pociągającego – opowiada. Wcześniej płótno znajdowało się w dzwonnicy, gdzie wraz z innymi niepotrzebnymi rzeczami czekało na spalenie. – Ksiądz proboszcz pomyślał jednak, że św. Franciszka nie wypada palić, więc oprawił go i powiesił w swoim pokoju – mówi jedna z odkrywczyń.

Po dwóch latach badań historyczki sztuki nabrały przekonania, że autorem obrazu był El Greco, i napisały na ten temat artykuł. Publikacja wywołała sensację i ściągnęła na parafię w Kosowie Lackim wybitnych historyków sztuki, którzy jednak sceptycznie odnieśli się do autorstwa sławnego artysty. Dopiero badania konserwatorskie pod kierunkiem prof. Bohdana Marconiego w 1974 roku potwierdziły hipotezę Izabelli Galickiej i Hanny Sygietyńskiej. – Podczas konserwacji okazało się, że na płótnie zagiętym na krośnie widniała sygnatura: „A. van Diick”, a pod nią starsza, autentyczna: „Dominikos Theotoko […].” To rozwiało wątpliwości co do autorstwa dzieła – wspomina Izabella Galicka.

Nie wiadomo, kiedy obraz trafił do Polski. Najprawdopodobniej kupił go w 1927 roku w antykwariacie ks. Stanisław Szepietowski na prośbę kuzyna ks. Franciszka Dąbrowskiego, który, gdy później został przeniesiony do parafii w Kosowie Lackim, zabrał ze sobą płótno. Po jego śmierci odziedziczył je jego następca, ks. Władysław Stępień. Po konserwacji obraz trafił do Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach, ale długo nie był wystawiany z obawy, że władze PRL-u mogłyby nakazać przekazanie go do muzeum państwowego. Od 2004 roku Ekstaza św. Franciszka jest eksponowana w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach.

Dominik Theotokopulos (1541-1614) zwany El Greco (czyli: Grek), malarz, rzeźbiarz, architekt, miłośnik muzyki, jeden z najciekawszych artystów w historii sztuki, pochodził z Kandii (dzisiaj Iraklion) na Krecie. Rozpoczął karierę jako malarz ikon, potem uczył się w Wenecji i Rzymie (Kreta była posiadłością wenecką), poznał malarstwo Tycjana i Tintoretta. Być może z powodu trudnego, nieustępliwego charakteru nie zagrzał długo miejsca we Włoszech. Wyjechał do Hiszpanii, by tam szukać szczęścia. Zniechęcony niepowodzeniami, niezbyt życzliwie przyjęty na dworze Filipa II, zamieszkał w Toledo i nigdy więcej nie opuścił tego miasta.

Jego malarstwo – osobliwe, mistyczne, pełne siły, przedstawiające świetliste wizje utrzymane w zadziwiającym fosforyzującym kolorycie – pozostało całkowicie odrębnym zjawiskiem artystycznym na tle malarstwa europejskiego. Malarz podobno przebywał w swojej pracowni, nie otwierając okien, by nie wpuszczać światła, gdyż – jak mówił – jego światło wewnętrzne było tak mocne, że rozświetlało pracownię i pozwalało mu tworzyć. Choć jego mistyczne dzieła były przez niektórych doceniane – np. poeta Ludwik de Gorgora y Argote pisał o El Greco, że „tchnął duszę w drewno i życie w płótno” – artystę uznano za geniusza dopiero na początku XX wieku.

Konserwacja A.D. 2016

Wprawdzie aktualny stan zachowania obrazu Ekstaza św. Franciszka nie jest zły, to jednak obraz wymaga zabiegów konserwatorskich. Nieuniknione procesy starzenia się materiałów spowodowały, że efekty poprzedniej konserwacji, sprzed ponad 40 lat, stały się zbyt widoczne i zakłócają estetyczny odbiór dzieła. Na licu uczytelniły się pociemniałe i zmatowiałe retusze, a spękane kity nie przylegają już zbyt dobrze do podłoża. Całość pokrywa pociemniała i pożółkła warstwa werniksu, która fałszuje pierwotną kolorystykę.

W efekcie porozumienia pomiędzy Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach i Muzeum Narodowym w Krakowie oraz dzięki dofinansowaniu zadania przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego obraz Ekstaza św. Franciszka trafił do pracowni konserwatorskiej w Muzeum Narodowym w Krakowie. Tam interdyscyplinarny zespół specjalistów pod kierunkiem Janusza Czopa, głównego konserwatora MNK, przeprowadzi kompleksowe badania fizyko-chemiczne, wykona konserwację i restaurację obrazu, a na koniec opracuje sparametryzowaną dokumentację stanu zachowania dzieła. Równocześnie z konserwacją, w ramach nowej strategii ochrony, zostanie zaprojektowana i wykonana stylowa rama do obrazu. Będzie ona także pełnić funkcję ramy mikroklimatycznej, zabezpieczającej arcydzieło zarówno przed dalszymi zmianami, jak i innymi, zewnętrznymi zagrożeniami.

Obraz po konserwacji i w nowej, mikroklimatycznej ramie zaprezentowany zostanie we wrześniu br. na kilkudniowym pokazie w Muzeum Narodowym w Krakowie, a następnie wróci do Siedlec, gdzie na stałe będzie eksponowany w Muzeum Diecezjalnym.

Przebieg i aktualny postęp prac konserwatorskich będzie można śledzić na stronie Muzeum Narodowego w Krakowie oraz naszym Facebooku.

opracowanie: KB