Nowe odkrycia konserwatorów obrazu El Greco

Muzeum Narodowe w Krakowie

El Greco to jeden z najważniejszych artystów w historii sztuki, a namalowana przez niego Ekstaza św. Franciszka jest jednym z kilku najcenniejszych obrazów w polskich zbiorach. Za sprawą porozumienia pomiędzy Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach a Muzeum Narodowym w Krakowie obraz El Greca trafił do konserwacji w MNK. Powodem były niekorzystne zmiany w stanie zachowania dzieła. Starzenie się materiałów spowodowało, iż efekty bardzo dobrej konserwacji sprzed ponad 40 lat stały się zbyt widoczne. Zwłaszcza pociemniały i pożółkły werniks fałszował pierwotnie chłodną kolorystykę kompozycji ze św. Franciszkiem, namalowanej przez Mistrza z Toledo.

Mimo że konserwacja obrazu w 1974 roku przyniosła ważne odkrycia (w tym największe, jakim było odsłonięcie spod przemalowań autorskiej sygnatury Dominikos Theotokopulos), to jednak specjaliści z MNK mieli nadzieję, że im też uda się odkryć coś nowego. I nie zawiedli się. Najważniejsze z odkryć to odsłonięcie na marginesach płótna autorskiej warstwy malarskiej, skutkiem czego obraz powiększył się o 4 cm na szerokość i o 2 cm na wysokość. Ponadto odkryto trzecie słowo sygnatury El Greca – epoiei (wykonał). Można teraz przeczytać cały podpis: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ἐποίει (Doménicos Theotocópoulos epoiei). Odsłonięto też i wyeksponowano czerwone linie, które są promieniami Boskiego światła nakierowanymi na stygmaty świętego. Potwierdziło się także podejrzenie, że stygmat na habicie św. Franciszka nie był dziełem El Greca, lecz został namalowany później, i konserwatorzy podjęli decyzję o usunięciu go.

Specjaliści z Muzeum Narodowego w Krakowie przebadali, odrestaurowali i zabezpieczyli arcydzieło El Greca zgodnie ze współczesnymi standardami, tak aby obraz pozostawał w dobrym stanie zawsze. Na koniec opracowali dokumentację aktualnego stanu zachowania dzieła. W ramach nowej strategii ochrony zaprojektowano i wykonano stylową ramę, dzięki której nie tylko będzie można lepiej wyeksponować obraz, ale która pełnić będzie także funkcję ramy mikroklimatycznej, zabezpieczającej arcydzieło zarówno przed dalszymi zmianami, jak i innymi potencjalnymi zewnętrznymi zagrożeniami.

Ekstaza św. Franciszka jest przechowywana w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach. Jak tam trafił ten najcenniejszy, obok Damy z gronostajem Leonarda da Vinci, Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga i Krajobrazu z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta, obraz w Polsce?

Był rok 1964. Izabella Galicka i Hanna Sygietyńska, historyczki sztuki z Instytutu Sztuki PAN, inwentaryzowały zabytki na plebanii w Kosowie Lackim. Pani Izabella Galicka wspomina, że pewnego dnia przez uchylone drzwi do pokoju proboszcza, ks. Władysława Stępnia, zobaczyły obraz. ― Był duży, ciemny, zniszczony, w jednym rogu miał rozdarcie, ale było w nim coś intrygującego i pociągającego ― opowiada. Wcześniej płótno znajdowało się w dzwonnicy, gdzie wraz z innymi niepotrzebnymi rzeczami czekało na spalenie. ― Ksiądz proboszcz pomyślał jednak, że św. Franciszka nie wypada palić, więc oprawił go i powiesił w swoim pokoju ― mówi jedna z odkrywczyń.

Po dwóch latach badań historyczki sztuki nabrały przekonania, że autorem obrazu był El Greco, i napisały na ten temat artykuł. Publikacja wywołała sensację i ściągnęła na parafię w Kosowie Lackim wybitnych historyków sztuki, którzy jednak sceptycznie odnieśli się do autorstwa sławnego artysty. Dopiero badania konserwatorskie pod kierunkiem prof. Bohdana Marconiego w 1974 roku potwierdziły hipotezę Izabelli Galickiej i Hanny Sygietyńskiej. ― Podczas konserwacji okazało się, że na płótnie zagiętym na krośnie widniała sygnatura: „A. van Diick”, a pod nią starsza, autentyczna: „Dominikos Theotoko […]”. To rozwiało wątpliwości co do autorstwa dzieła ― wspomina p. Izabella Galicka.

Nie wiadomo, kiedy obraz trafił do Polski. Najprawdopodobniej kupił go w 1927 roku w antykwariacie ks. Stanisław Szepietowski na prośbę kuzyna, ks. Franciszka Dąbrowskiego, który, gdy później został przeniesiony do parafii w Kosowie Lackim, zabrał ze sobą płótno. Po jego śmierci odziedziczył je jego następca ks. Władysław Stępień. Po konserwacji obraz trafił do Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach, ale długo nie był wystawiany z obawy, że władze PRL-u mogłyby nakazać przekazanie go do muzeum państwowego. Od 2004 roku Ekstaza św. Franciszka jest eksponowana w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach.

Dominikos Theotokopulos zwany El Greco (czyli: Grekiem; 1541-1614) – malarz, rzeźbiarz, architekt, miłośnik muzyki, jeden z najciekawszych artystów w historii sztuki, pochodził z Kandii (dzisiaj Iraklion) na Krecie. Rozpoczął karierę jako malarz ikon, potem uczył się w Wenecji i Rzymie, poznał malarstwo Tycjana i Tintoretta. Być może z powodu trudnego, nieustępliwego charakteru nie zagrzał długo miejsca we Włoszech. Wyjechał do Hiszpanii, by tam szukać szczęścia. Zniechęcony niepowodzeniami, niezbyt życzliwie przyjęty na dworze Filipa II, zamieszkał w Toledo i nigdy więcej nie opuścił tego miasta.

Jego malarstwo ― osobliwe, mistyczne, pełne siły, przedstawiające świetliste wizje utrzymane w zadziwiającym fosforyzującym kolorycie ― pozostało całkowicie odrębnym zjawiskiem artystycznym na tle malarstwa europejskiego. Malarz podobno przebywał w swojej pracowni, nie otwierając okien, by nie wpuszczać światła, gdyż ― jak mówił ― jego światło wewnętrzne było tak mocne, że rozświetlało pracownię i pozwalało mu tworzyć. Choć jego mistyczne dzieła były przez niektórych doceniane ― np. poeta Ludwik de Gorgora y Argote pisał o El Greco, że tchnął duszę w drewno i życie w płótno ― artystę uznano za geniusza dopiero na początku XX wieku.

Program edukacyjny:

30 listopada, godz.16.30, Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach. O konserwacji obrazu opowie pan Piotr Frączek – konserwator, LANBOZ.

4 grudnia, godz.14.00, Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, O konserwacji obrazu opowie pan Janusz Czop – główny konserwator MNK.

opracowanie: KB