Utracone/Odzyskane. Z kolekcji wrocławskich

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Dwa kolejne obrazy – straty wojenne Wrocławia – wracają do Muzeum Narodowego. Pan prof. Piotr Gliński, minister kultury i dziedzictwa narodowego, przekazał je 6 lipca 2022 roku podczas otwarcia wystawy Utracone/Odzyskane. Z kolekcji wrocławskich w Kordegardzie. Galerii Narodowego Centrum Kultury.

Dzisiejsze spotkanie poświęcone jest tylko jednemu miejscu w Polsce – Muzeum Narodowemu we Wrocławiu, które utraciło wiele dzieł sztuki w trakcie i po II wojnie światowej. Wszystkie obiekty, które możemy podziwiać na wystawie, zostały odzyskane w wyniku dociekliwej i starannej pracy wielu osób. Dziś podziwiamy jej efekty – powiedział wicepremier prof. Piotr Gliński podczas wernisażu połączonego z prezentacją odzyskanych obrazów: Mostu Augusta w Dreźnie Gotarda Kuehla i Marchijskiego wrzosowiska Karola Kaysera-Eichberga.

Minister kultury poinformował, że w ministerialnej bazie danych utraconych dóbr kultury znajduje się obecnie około 64 tysięcy obiektów i cały czas wysiłek resortu na rzecz ich odzyskiwania jest zwiększany. Intensywność podejmowanych działań spowodowała konieczność powołania w ministerstwie Departamentu Restytucji Dóbr Kultury, który współpracuje z wyspecjalizowanymi podmiotami na całym świecie.

W ostatnich sześciu latach odzyskaliśmy ponad 600 obiektów. Obecnie prowadzimy 125 procesów restytucyjnych w czternastu krajach świata. Jest to szeroko zakrojona działalność – poinformował pan prof. Piotr Gliński.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego podziękował wszystkim, którzy przyczynili się do tego, że od dziś w Kordegardzie możemy oglądać dwa obrazy, które zostały zaprezentowane publicznie po raz pierwszy od blisko osiemdziesięciu lat. To jest okazja, by wszystkim Państwu podziękować. To, co tu widzimy, to efekt Państwa ciężkiej pracy – podkreślił wicepremier.

Chciałbym podziękować Departamentowi Restytucji Dóbr Kultury Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i podkreślić, że Muzeum Narodowe we Wrocławiu jest wiodącym w kraju muzeum, które z taką konsekwencją i skutecznością przywraca do kolekcji dzieła sztuki, które znajdowały się w przedwojennych zbiorach muzealnych we Wrocławiu – mówił pan dr hab. Piotr Oszczanowski, dyrektor MNWr. – Jest to zbiorowy wysiłek i efekt bardzo wytężonych naszych badań proweniencyjnych. Jest to także efekt skuteczności poczynań MKiDN. I za to jesteśmy wdzięczni. Ta współpraca przynosi jakże wymierne efekty. Eksponowane na naszej wystawie stałej „Sztuka europejska XV–XX w.” odzyskane dzieła Jordaensa, Bloemaerta, Cranacha, także w niedalekiej przyszłości przekazane dziś obrazy impresjonistów, przyczyniają się do wzrostu rangi tej prezentacji. Staje się ona bowiem reprezentatywna dla sztuki naszego kontynentu!

Odzyskane obrazy

Gotard Kuehl (1850–1915), Most Augusta w Dreźnie, ok. 1900 r.

Obraz podarował do Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu w 1907 r. wrocławski kolekcjoner Konrad Fischer. Przekazał on instytucji swoje bogate zbiory malarstwa i rzeźby. Ostatnia archiwalna wzmianka o obiekcie odnotowuje wywiezienie go do składnicy w Kamieńcu Ząbkowickim w lipcu 1942 r. Obraz odzyskany w 2021 r. dzięki współpracy MKiDN z Art Loss Register, organizacją prowadzącą największą na świecie bazę danych skradzionych dzieł sztuki.

Karol Kayser-Eichberg (1873–1964), Marchijskie wrzosowisko, ok. 1910 r. (przed 1913 r.)

Dzieło przekazane przez Śląskie Stowarzyszenie Artystów jako depozyt do zbiorów Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu 18 lutego 1913 r. Po likwidacji stowarzyszenia w 1939 r. obraz oficjalnie włączono do zbiorów muzeum. W marcu 1944 r. umieszczony został na liście ewakuacyjnej do składnicy w Kamieńcu Ząbkowickim. To ostatnia wzmianka archiwalna o obiekcie przed jego zaginięciem. Obraz dobrowolnie zwrócony przez dotychczasowych posiadaczy, którzy dopiero niedawno odkryli jego pochodzenie.

Wystawa Utracone/Odzyskane

Na wystawie w Kordegardzie można zobaczyć dziesięć dzieł, które powróciły do kolekcji Muzeum Narodowego we Wrocławiu w ostatnich latach.

Znajdują się wśród nich tak wspaniałe obrazy, jak Historia Apolla i Dafne Abrahama Bloemaerta, praca Jakuba Jordaensa Św. Iwo wspomaga biednych czy miniatura Portret damy Lizinki de Mirbel, nadwornej malarki dworu króla Francji i Nawarry Ludwika XVIII.

Na ekspozycji pokazano również niezwykłej urody Sztambuch Melchiora Lucasa, który w 2018 roku powrócił do zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Wystawa będzie czynna do 31 lipca.

Straty wojenne – definicja i historia strat wojennych z Ziem Zachodnich i Północnych

Ze wszystkich krajów europejskich w następstwie II wojny światowej to właśnie Polska utraciła najwięcej ze swojego materialnego dziedzictwa. Liczbę polskich strat wojennych szacowano tuż po wojnie na ponad pół miliona zabytków ruchomych o wartości ówczesnych kilkudziesięciu miliardów dolarów. Za straty wojenne uważa się ruchome dobra kultury ze zbiorów publicznych, kościelnych i prywatnych utracone w wyniku II wojny światowej z terenów Polski w jej granicach po 1945 roku.

Po zakończeniu II wojny światowej, na mocy decyzji podjętych na konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie, byłe niemieckie ziemie obejmujące Śląsk, Pomorze, część Prus Wschodnich oraz Wolne Miasto Gdańsk zostały przekazane Polsce. Zgodnie z prawem międzynarodowym dzieła sztuki utracone z terenów zwanych tuż po wojnie Ziemiami Odzyskanymi podlegają restytucji do miejsca ich pochodzenia.

Jeszcze w 1942 r., wobec nasilających się nalotów alianckich, niemiecka administracja zdecydowała o ewakuacji i zabezpieczeniu ruchomych dóbr kultury. Akcją wywozu dzieł m.in. z muzeów wrocławskich kierował w czasie wojny Ginter Grundmann, pełniący funkcję konserwatora zabytków prowincji dolnośląskiej. Między 1942 a 1944 r. Grundmann zorganizował sieć osiemdziesięciu składnic, do których zwożono obiekty z wyznaczonych instytucji. Większość dzieł prezentowanych na wystawie w Kordegardzie została zabezpieczona w składnicy w Kamieńcu Ząbkowickim.

Żadna ze składnic nie przetrwała wojny w stanie nienaruszonym. Były plądrowane jeszcze w trakcie działań wojennych, a także po objęciu zarządem państwowym przez władze Polski Ludowej nowo nabytych ziem. Dzieła sztuki z dawnych zbiorów niemieckich były masowo niszczone i rozkradane przez tzw. trofiejne brygady, czyli wyspecjalizowane grupy Armii Czerwonej. Nierzadko zdarzały się też przypadki zwykłej kradzieży czy szabru.

W konsekwencji wiele dóbr kultury z Ziem Zachodnich i Północnych znajduje się obecnie w muzeach bądź kolekcjach prywatnych w kraju i poza nim. Okoliczności te powodują, że poszukiwanie strat wojennych o proweniencji m.in. wrocławskiej, gdańskiej, malborskiej czy szczecińskiej jest szczególnie trudne. Stąd nieoceniona rola badań proweniencyjnych, mających na celu ustalenie pełnej historii obiektu, a w rezultacie — umożliwienie powrotu dzieł sztuki do miejsca ich pierwotnego przechowywania.

zdjęcia: Andrzej Iwańczuk (Reporter)