Jesteś tutaj: Ogłoszenia i aktualności » Aktualności » Wstęp do katalogu wystawy „Aleksander Gierymski 1850-1901”

Wstęp do katalogu wystawy „Aleksander Gierymski 1850-1901”

Agnieszka Morawińska

Dzieła malarskie Aleksandra Gierymskiego należą do podstawowego kanonu historii sztuki polskiej, mają stałe miejsce w muzealnych galeriach, są zawsze włączane do pokazów polskiego malarstwa za granicą, a kilka z nich, Altana czy Święto trąbek, tkwi w pamięci większości z nas. Niedawno szczęśliwie odzyskaliśmy jeszcze jeden ulubiony niegdyś przez warszawiaków obraz – Pomarańczarkę – skradziony z Muzeum podczas ostatniej wojny. Jednak pozycja Aleksandra Gierymskiego wcale nie jest niezmienna i ugruntowana: mistrz ulubiony, malarz Warszawy, wzór modernistów, a jednocześnie malarz nie do końca znany i zrozumiany.

Wybitny krytyk i pierwszy monografista Aleksandra Gierymskiego, Stanisław Witkiewicz, charakteryzował Aleksandra jako młodszego (mniejszego) brata młodo zmarłego i wybitnego Maksymiliana, widział w nim człowieka niezrównoważonego, mizantropa i odludka, tworząc chętnie przyjmowany przez następne pokolenia stereotyp. Charakter twórczości Aleksandra Gierymskiego nastręcza wiele trudności, bowiem jego oeuvre jest niespójne tak, jakby jego obrazy wyszły spod ręki kilku artystów, jakby malarz nigdy nie wyrobił właściwych sobie sposobów malowania, maniery, dzięki której mógłby pracować szybciej i być łatwiej rozpoznawalny. Brak tego oczywistego „charakteru pisma” sprawia, że cechą łączącą różne grupy dzieł Aleksandra Gierymskiego jest ciągle na nowo podejmowany trud odkrywania świata natury i możliwości wyrażenia go na płótnie, łączy je właśnie to, że są różne. Ale ta cecha nie ułatwia zadania badaczom.

W 1938 roku wybrano Aleksandra Gierymskiego jako artystę, którego wystawa otwierała działalność Muzeum Narodowego w Warszawie w nowej siedzibie. Pokolenie dokonujące tego wyboru postawiło na artystę, którego można by uznać za pierwszego modernistę: malarza nieuwikłanego w anegdotę i historię, stającego w szranki z nową sztuką europejską, wrażliwego na swoje bezpośrednie otoczenie, w tym Warszawę i jej mieszkańców. Gierymski był modern, bo interesowała go codzienność, zwykłe życie, bo potrafił posługiwać się fotografią, odnotowywał postępy w systemach oświetlenia miast, współpracował z prasą i równie źle czuł się w Warszawie, jak w Paryżu, Monachium i Rzymie, co znaczy, że czuł się obywatelem Europy.

Autor wystawy Aleksandra Gierymskiego w 1938 roku, Juliusz Starzyński, który przedtem doceniał modernistyczny aspekt jego twórczości, w warunkach powojennych dostrzegł w nim artystę realizmu społecznego. Ulubionymi obrazami tamtej epoki reprodukowanymi w podręcznikach szkolnych byli Piaskarze i Trumna chłopska. W sposób znamienny dla owych czasów, skoro już pozycja artysty została uprawomocniona wobec władz miejscowych, Starzyński podjął próbę wyprowadzenia Gierymskiego na szersze wody, organizując jego wystawę we Włoszech w 1955 roku. W ówczesnych publikacjach pojawiły się rozmaite hipotezy dotyczące warsztatu artysty i jego praktyk twórczych, z którymi polemizują autorzy naszej wystawy, a przede wszystkim pracująca nad obrazami Gierymskiego konserwatorka Anna Lewandowska. Nowe pokolenie badaczy twórczości Aleksandra Gierymskiego prezentuje na wystawie, jak i w katalogu dzieł wszystkich artysty, współczesny stan wiedzy i wyniki nowych, interdyscyplinarnych metod badawczych. Pokazujemy zarówno dzieła malarskie, jak rysunkowe i graficzne, grupując je zgodnie z odczytanym porządkiem jego twórczości. Omówiony został udział fotografii w metodzie twórczej Gierymskiego, a także jego obyczaje pracowniane i sposoby pracy. W katalogu przytaczamy również prace zaginione, włączone w układ chronologiczny dzieł istniejących, dzięki czemu obraz twórczości artysty staje się pełniejszy, a jej przeobrażenia lepiej udokumentowane. Katalog przynosi kompletny stan badań i bibliografię. Mamy nadzieję, że ujmuje całą wiedzę faktograficzną o dziele Aleksandra Gierymskiego, na której opierać się będą następni interpretatorzy.

Światowa historia sztuki rzadko dostrzega polskich artystów, ale w szerokim spojrzeniu na historię sztuki XIX wieku H.W. Jansona i R. Rosenbluma z 1984 roku znalazły się dwa polskie dzieła: Batory pod Pskowem Jana Matejki i Cylinder, studium do Altany, Aleksandra Gierymskiego. Obraz Matejki został przywołany w omówieniu kontrastów charakterystycznych dla paryskiego Salon roku 1874, gdzie sąsiadowały dzieła różne stylistycznie: momentalny w ujęciu, atmosferyczny, a przy tym zastanawiający w podziale przestrzennym obraz Édouarda Maneta Stacja kolejki obok anachronicznej, teatralnej i politycznie zaangażowanej historycznej rekonstrukcji Jana Matejki. Przeciwnie, obraz Gierymskiego służy Rosenblumowi jako egzemplifikacja nowej tendencji przezwyciężania impresjonizmu, której najwybitniejszym przedstawicielem był Cézanne. Dostrzegając ograniczenia wrażeniowego odbioru świata w impresjonistycznym malarstwie, Cézanne postulował „odnajdowanie w naturze walca, kuli i stożka” (w liście do Emile’a Bernarda) jako stałych zasad. W Cylindrze, studium do Altany Gierymski instynktownie zastosował te zasady. „Urzeczony rozkładem światła w naturalnym otoczeniu podporządkowuje jednak ten impresjonistyczny efekt diagonalnemu splotowi kraty altany, przez którą jak przez sito z mechaniczną regularnością na całe tło przesiewają się błyski zieleni, żółci i bieli, tworząc regularny wzór. Poczucie geometrycznego porządku uzyskane dzięki temu ażurowemu ekranowi umacnia doskonale geometryczny kształt cylindra na kamiennej płycie i płaszczyzna ogrodowej ławki. Z konfuzji zalanej światłem ogrodowej sceny Gierymski zadziwiająco wydobywa zasadniczą strukturę mierzalnych przestrzeni i brył”. To porównanie oddaje sprawiedliwość artyście, który podobnie jak Cézanne, wiecznie dążył do zrozumienia istoty natury i możliwości malarstwa.

Jednocześnie z naszą wystawą Aleksandra Gierymskiego Muzeum Narodowe w Krakowie pokazuje wystawę Maksymiliana Gierymskiego na tle współczesnego malarstwa rodzajowego. W ten sposób spłacamy trybut dwom wybitnym artystom, którzy zadecydowali o kierunku rozwoju polskiej sztuki w końcu XIX wieku. Pragnę serdecznie podziękować Pani Dyrektor Zofii Gołubiew i Jej współpracownikom za umożliwienie przeprowadzenia badań nad obrazami Aleksandra Gierymskiego w laboratorium MNK. Dziękuję gorąco wszystkim kolegom, którzy zechcieli łaskawie zdjąć obrazy Aleksandra Gierymskiego z ich stałych miejsc w galeriach, żeby pokazać je na wystawie. Bardzo dziękuję wszystkim prywatnym właścicielom za ich życzliwą chęć współpracy z Muzeum, to dzięki nim możemy pokazać rzadko lub nigdy nieoglądane dzieła artysty. Dziękuję Ewie Micke-Broniarek za wkład autorski i kompetentne kierowanie pracami nad wystawą i katalogiem oraz wszystkim współautorom wystawy i katalogu za dokonanie tego naprawdę wielkiego dzieła.

Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego winna jestem wdzięczność za wsparcie tego projektu. Był on jednak tak szeroki i kosztowny, że wymagał dodatkowej pomocy, którą uzyskaliśmy od PKO Banku Polskiego oraz PZU – za co jesteśmy szczerze wdzięczni.

Agnieszka Morawińska — dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie

Projekt „Bracia Gierymscy” realizowany przez Muzeum Narodowe w Warszawie i Muzeum Narodowe w Krakowie. Kurator wystawy Aleksander Gierymski 1850–1901: Ewa Micke-Broniarek.

PMK Design
© Organizacja Monarchistów Polskich 1989–2024 · Zdjęcie polskich insygniów koronacyjnych pochodzi z serwisu replikiregaliowpl.com.