Czy Zygmunt III Waza zasłużył na niesławę? (cz. 3)

Maciej A. Pieńkowski, Anna Pieńkowska

W osobie Zygmunta III otrzymała Rzplita artystę na tronie. Artystę wprawdzie dyletanta, w każdym razie pierwszego i bodaj ostatniego monarchę, który nie tylko sztuką osobiście się interesował i popierał jej rozwój, lecz również sam w niej sił własnych próbował (Cz. Lechicki).

Mecenat, który uprawiali zwłaszcza dwaj pierwsi Wazowie, cechował się świadomym dążeniem do podniesienia splendoru i powagi majestatu królewskiego poprzez wspieranie sztuki i nauki. Zygmunt III był tym, który powołał do życia instytucję mecenatu królewskiego typu renesansowego.

Znawca nowożytnego mecenatu artystycznego, Władysław Tomkiewicz, uważa, że były dwie przyczyny, dla których Zygmunt III poświęcił tyle uwagi sztuce. Pierwsza to osobiste zamiłowania i uzdolnienia artystyczne, druga zaś wynikała z ówczesnych tendencji politycznych. Celem było oddziaływanie na szlachtę środkami propagandowymi w sztuce, służącej jako broń do walki o wpływy w państwie.

Malarz, muzyk, zegarmistrz…

Jak wspominał jeden z ówczesnych król ten malował, rytował i rzeźbił (…) srebrne i złote figury, aparaty kościelne ozdobione perłami, złote kielichy, świeczniki, lampy do świątyń w Częstochowie i Loreto (W. Tomkiewicz, Z dziejów polskiego mecenatu…, s. 12). Niektóre dzieła Zygmunta III znalazły się poza granicami kraju. Trafiły między innymi do skarbca monachijskiego jako część posagu córki Zygmunta III i Konstancji Habsburżanki, Anny Katarzyny Konstancji, która wychodząc za mąż za księcia neuburskiego, otrzymała w posagu znaczną ilość klejnotów i wyrobów złotniczych. Henryk Wisner pyta jednak: Czy (…) to, co łączone jest z jego imieniem – monstrancje, wyroby ze złota – wykonał król całkowicie sam? (Zygmunt III Waza…, s. 224). Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Nie ulega natomiast wątpliwości, że król posiadał duże zdolności rzemieślnicze, które skrupulatnie wykorzystywał. Korzystając z pomocy zegarmistrzów, budował zegary, a jeden z nich podarował kardynałowi Gaetano, legatowi papieskiemu.

Zygmunt III pasjonował się również malarstwem. Niezwykłym faktem było, że król sam malował, i to wykazując duży talent – jedno z jego płócien łączono z nazwiskiem Rubensa. Obok malarstwa król interesował się alchemią, urządził nawet laboratorium na Wawelu. Najprawdopodobniej to przez liczne eksperymenty z łatwopalnymi substancjami w styczniu 1595 roku wybuchł na zamku krakowskim pożar, który zniszczył wieżę zwaną „Kurzą Stopką”.

Król był także wybitnym kolekcjonerem obrazów, które kupował we Włoszech, jak również w Niderlandach hiszpańskich; zgromadził dużą ilość dzieł między innymi Rubensa czy Jana Brueghla. Niestety, po wojnach z połowy XVII wieku zachowało się niewiele obrazów z tej kolekcji. Warto również pamiętać, że król sprowadził na dwór wybitnego malarza Tomasza Dalabellę, specjalistę od scen historycznych i batalistycznych. To on namalował słynne obrazy: Carowie Szujscy przed Zygmuntem III czy Triumf Żółkiewskiego prowadzącego jeńców kłuszyńskich. Zostały one spalone na rozkaz Piotra I i nie zachowały się do naszych czasów.

Obok malarstwa do najważniejszych zainteresowań króla należała muzyka. Zygmunt III grał na klawikordzie, a swoje zdolności muzyczne odziedziczył z pewnością po ojcu Janie III, który również odznaczał się szczególną muzykalnością. W Krakowie Waza utworzył kapelę, którą powiększył na Zamku Królewskim. W szczytowym okresie liczyła ona 60 instrumentalistów i wokalistów, a jej znaczenie nie ograniczało się jedynie do dworu. Poszczególni dygnitarze koronni i litewscy wypożyczali muzyków królewskich i urządzali koncerty w swych warszawskich siedzibach. Warszawa stała się w Rzeczypospolitej stolicą stojącej na poziomie europejskim muzyki instrumentalnej.

Zygmunt III interesował się również teatrem, na co zwracają uwagę wszyscy piszący o jego mecenacie. Król organizował widowiska teatralne w specjalnie do tego przeznaczonej sali. W latach 1616-1617 i w roku 1618 występował tam zespół Johna Greena, a później Arenda Aerschena. Wystawiono także Fausta Christophera Marlowe’a, która to sztuka wywarła na Zygmuncie III wielkie wrażenie. Zamiłowanie do tego rodzaju rozrywek odziedziczył Władysław IV, który szczególnie upodobał sobie sztuki teatralne. W okresie jego panowania każdy Sejm poprzedzany był takimi widowiskami.

Rezydencje królewskie

Zygmunt III zasłużył się również w dziedzinie architektury, przede wszystkim rozbudowując i przebudowując Zamek Królewski w Warszawie, który według teoretyka sztuki Georgio Vasari Młodszego wybudować miano dla wygody samego księcia, ale także dla wygody wszystkich tych, którzy z różnych przyczyn muszą tam bywać (T. Zarębska, Miasto idealne kawalera Georgio Vasariego…, s. 112). Obok apartamentów królewskich na zamku znajdowały się biura centralnych urzędów, sale obrad plenarnych obu izb sejmu, kancelaria królewska i urząd grodzki. Z tego powodu Zamek Warszawski nie był jedynie rezydencją monarszą, lecz również siedzibą najwyższych władz ustawodawczych i wykonawczych kraju.

Z całej budowli najwspanialsze były trzy sale: Senatorska, Gabinet marmurowy oraz Sala Teatru. Gabinet Marmurowy ozdobiony był 22 portretami królów polskich oraz plafonem Dolabelli. Wszystkie pokoje królewskie miały drewniane pułapy z rzeźbionymi i polichromowanymi belkami. Po raz pierwszy w Polsce dekorowano je stiukami w kolorach białym i złotym. Ściany gładzono na połysk i malowano, posadzki wykładano taflami dębowymi i marmurem. Bogactwa wnętrz dopełniały arrasy, kaflowe wielobarwne piece i wielkie brązowe żyrandole (L. Podhorodecki, Wazowie w Polsce…, s. 200).

Oprócz Zamku Królewskiego Zygmunt III rozpoczął budowę reprezentacyjnej podmiejskiej siedziby królewskiej przy Krakowskim Przedmieściu, która z czasem przybrała nazwę pałacu Kazimierzowskiego (dzisiejszy rektorat UW). Wreszcie wymienić trzeba willę pod miastem, podmiejską rezydencję królewską w Ujazdowie, której uroki opisał Adam Jastrzębski:

Choćby się malarze zeszli,
a wiele krain obeszli,
trudno znaleść piękniejszego miejsca
i w oczach milszego

(A. Jastrzębski, Gościniec albo opisanie Warszawy…, s. 180).

Zygmunt III nakazał również budowę czwartego królewskiego pałacu, na który sam wskazał miejsce. Wybór padł na malowniczo położony nad Narwią Nieporęt. Była to drewniana willa w lesie, która miała służyć do urządzania polowań na grubszego zwierza.

Skąd król miał fundusze na tak znaczne inwestycje budowlane? Zwiększył ponad trzykrotnie dochody skarbu królewskiego w porównaniu z czasami Batorego, dodatkowo był dobrym gospodarzem i umiejętnie wydawał pieniądze.

Historiografia, oświata

Zygmunt III z pewnością interesował się historią, zwłaszcza dziejami Szwecji. Zbierał cenne egzemplarze książek z całej Europy, szczególnie dzieła łacińskie, toteż jego księgozbiór był nader okazały i w szczytowym okresie liczył ponad 3000 woluminów. Do naszych czasów przetrwały nieliczne egzemplarze z tej biblioteki: część znajduje się w Sztokholmie, kilka w Bibliotece Narodowej.

Król poparł ideę Reinholda Heidensteina spisania dziejów Polski, jednakże pomysłodawca nie spełnił swych marzeń. Jego pracę na wyraźne życzenie króla kontynuował Stanisław Łubieński, co zaowocowało książką Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta, wydaną jednakże dopiero w 1672 roku. Niewiadomą pozostaje, jaki wpływ wywarł król na pozostałe dzieła historiograficzne z tego okresu: De rebus gestis Sigismundi III Andrzeja Lipskiego 1605 roku, oraz Res geste Sigismundi Tertii Zygmunta Kazanowskiego (data wydania pozostaje nieznana).

Król założył również mennicę, wyraził zgodę na otwarcie pierwszej stałej drukarni w Warszawie, prowadzonej przez Jana Rossowskiego, która miała prawo wyłączności drukowania druków urzędowych, konstytucji sejmowych oraz gazet ulotnych.

Nie można również pominąć wkładu Zygmunta III w rozwój oświaty. Król popierał rozwój szkolnictwa jezuickiego. W Rzeczypospolitej powstała pokaźna liczba kolegiów prowadzonych przez ten zakon. Szkoły te musiały konkurować z innowierczymi, przez co poziom nauczania był w nich w tym okresie wysoki. Król wsparł też starania Jana Zamoyskiego o założenie Akademii w Zamościu w roku 1594.

Nowa stolica, dwór

Poszukując przyczyn uzyskania przez Warszawę funkcji stołecznych, historycy rozpatrywali wiele mających na to wpływ czynników. Według Jerzego Lilijki decydujące nie były: fakt wcześniejszego rezydowania nad Wisłą wdów królewskich, centralne położenie miasta, względy gospodarcze ani nawet rzekoma bliskość Szwecji. Przeniesienie głównej rezydencji królewskiej miało być decyzją warunkowaną politycznie. Zygmunt August i sejm lubelski wyznaczył Warszawę na miasto, w którym miał się zbierać sejm. Uczyniono tak, ponieważ nie chciano faworyzować żadnej ze stolic (Krakowa i Wilna). Z tego powodu, mieszkając w Warszawie, Zygmunt III był bliżej spraw publicznych ważnych dla kraju. Rozbudowany Zamek Królewski był nie tylko domem królewskim, ale również gmachem publicznym.

Tak więc w ciągu XVI wieku, w wyniku posunięć królewskich, przed mazowiecką stolicą otworzyły się nowe, wspaniałe horyzonty nieoczekiwanego awansu do roli głównego ośrodka życia politycznego i kulturalnego jednego z największych wówczas państw europejskich.

Warszawski dwór Zygmunta III czerpał wzory szczególnie z madryckiego, jednakże pomimo drobiazgowej etykiety, nie krępowała ona działalności pary królewskiej i nie zatruwała życia dworzan (L. Podhorodecki, Wazowie w Polsce…, s. 188). Zygmunt III nigdy nie wprowadził tak sztywnego ceremoniału i obyczajów, jakie panowały na dworach habsburskich. Zamek w Warszawie cechował spokój, nie występowała tu samowola, awantury, a oficjalne ceremonie odbywały się raczej rzadko. Można przez to powiedzieć, iż było dość nudno, król jednak nigdy się nie nudził:

(…) wróg bezczynności, oddany pilnie sprawom publicznym i funkcjom państwowym, godziny w życiu nie zmarnował. Gdy inni za dnia spali lub odpoczywali, on nieustannie coś dłubał, czymś był zajęty, około czegoś pożytecznego lub przyjemnego się trudził. Arbitralny i ekskluzywny, rozważny i ostrożny, nad warsztatem i przy palecie zapominał o swem dostojeństwie i pracował nieraz jak zwykły rzemieślnik. Wtedy traktował artystów niemal jak kolegów. A gdy nadeszła pora rozrywki, bodaj w kręgle grał i na cytarze brzdąkał i w zamkniętym kółku, maskę zrzuciwszy, bawił się po swojemu, beztrosko, niczym zwykły śmiertelnik (C. Lechicki, Mecenat Zygmunta…, s. 192).

Król Zygmunt III miał wysokie wymagania estetyczne względem dzieł sztuki, posiadał szerokie kontakty z artystami europejskimi, a jego galeria obrazów liczyła ponad 200 sztuk. Idąc za przykładem swojego wuja Zygmunta Augusta, Waza zakupił również wiele cennych arrasów.

I właśnie wokół sztuki skupił się mecenat artystyczny tego władcy, król nie przejawiał bowiem zainteresowania literaturą. W swoim zamiłowaniu do sztuki kontynuował godnie dzieło Jagiellonów.

Bibliografia

• Anusik Zbigniew, Kariery ulubieńców Zygmunta III. Rola polityki nominacyjnej króla w kreowaniu elity władzy w Rzeczypospolitej w latach 1587-1632, [w:] Faworyci i opozycjoniści. Król a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV-XVIII wieku, pod red. Mariusza Markiewicza i Ryszarda Skowrona, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 2006.
• Augustyniak Urszula, Historia Polski 1572-1795, PWN, Warszawa 2008.
• Bardach Juliusz, Historia ustroju i prawa polskiego, PWN, Warszawa 1994.
• Bazylow Ludwik, Historia Rosji, t. 1, PWN, Warszawa 1983.
• Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps 2073.
• Byliński Janusz, Rokoszowe koncepcje reformy państwa (1606-1608), [w:] Studia historyczno-prawne…, pod red. Władysława Kaczorowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2008.
• Chłapowski Krzysztof, Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, Wyd. Sejmowe, Warszawa 1996.
• Chmiel Zbigniew, Militarne uwarunkowania interwencji zbrojnej Zygmunta III Wazy w państwie moskiewskim, [w:] Na z góry upatrzonych pozycjach, pod red. Bartłomieja Międzybrodzkiego, Magdalena Gajdy, Krzysztofa Fudaleja i Macieja Przeperskiego, Infort Editions, Zabrze 2011.
• Choińska-Mika Jolanta, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji społeczności lokalne – władza w epoce Jana Kazimierza, Neriton, Warszawa 2002.
• Czwołek Arkadiusz, Piórem i Buławą. Działalność polityczna Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, wojewody wileńskiego, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2012.
• Dzięgielewski Jan, Sejmy elekcyjne, elektorzy, elekcje 1573-1674, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk 2003.
• Tenże, Procesy destrukcyjne w ustroju mieszanym Rzeczypospolitej, [w:] Dziedzictwo Pierwszej Rzeczypospolitej w doświadczeniu politycznym Polski i Europy, pod red. Janusza Ekesa, Wydział Studiów Politycznych WSB w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2005.
• Tenże, Sprawy wyznaniowe a narastanie kryzysu wewnętrznego w Rzeczypospolitej schyłku wieku XVI-połowy XVII wieku, [w:] Poleski męczennik – czy patron trudnego pojednania? Materiały międzynarodowej konferencji naukowej poświęconej 350. rocznicy śmierci świętego Andrzeja Boboli, Brześć, Janów Poleski, 16-17 V 2007 r., pod red. Andrzeja Jana Zakrzewskiego, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Brześć–Białystok 2008.
• Tenże, O ustroju, decydentach i dysydentach. Studia i szkice z dziejów Pierwszej Rzeczypospolitej, Instytut Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Kraków 2011.
• Florek Piotr, Starosta Uświacki – Jan Piotr Sapieha, jego udział w kampaniach wojennych Rzeczpospolitej ze Szwecją w latach 1600-1605, [w:] Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku, seria Fasciculi Historici Novi, t. 8, pod. red. Mirosława Nagielskiego, DiG, Warszawa 2007.
• Gieysztorowa Irena, Od Jagiellonów do Sobieskiego 1526-1696, [w:] Cztery wieki Mazowsza. Szkice z dziejów 1526-1914, Nasza Księgarnia, Warszawa 1968.
• Grzybowski Stanisław, Jan Zamoyski, PIW, Warszawa 1994.
• Heidenstein Reinhold, Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, t. 1, opr. Michał Gliszczyński, Włodzimierz Spasowicz, Wyd. B.M. Wolff, Petersburg 1857.
• Herbst Stanisław, Wojna inflancka 1600-1602, Inforteditions, Zabrze 2006.
• J. Dulski do K. Radziwiłła, Gdańsk, 14 października 1587, AGAD, AR V, rkps 3352.
• Jakowenko Natalia, Historia Ukrainy do końca XVIII wieku, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
• Jasienica Paweł, Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. 1, Srebrny wiek, PIW, Warszawa 1967.
• Jastrzębski Adam, Gościniec albo opisanie Warszawy 1643, opracował i wstępem opatrzył Władysław Tomkiewicz, PWN, Warszawa 1974.
• Jurament królewski w Oliwie uczyniony, BCzart. 328, k. 177-180.
• Konopczyński Władysław, Dzieje Polski nowożytnej, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2003.
• Lechicki Czesław, Mecenat Zygmunta III i życie umysłowe na jego dworze, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego – Instytutu Popierania Nauki, Warszawa 1932.
• Lepszy Kazimierz, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kraków 1929.
• Tenże, Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego 1589-1592, PAU, Kraków 1939.
• Tenże, Walka sejmowa o konfederację warszawską w roku 1587, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 4 (1959).
• Leśniewski Sławomir, Poczet królów Rzeczpospolitej Obojga Narodów, „Polityka. Pomocnik historyczny”, nr 4/2011.
• Lew Sapieha do Krzysztofa Radziwiłła Pioruna, Moskwa, 23 grudnia 1600, [w:] Archiwum domu Radziwiłłów (listy ks. M.K. Radziwiłła Sierotki – Jana Zamoyskiego – Lwa Sapiehy), Scriptores Rerum Polonicarum, t. 8, wyd. August Sokołowski, Nakładem Księcia Antoniego Radziwiłła, Kraków 1855.
• Leitsh Walter, Sigismund III. von Polen und Jan Zamoyski. Die Rolle Estlands in der Rivalität zwischen König und Hetman, VÖAW, Wien 2006.
• Lileyko Jerzy, Sejmy elekcyjne jako podstawowa cecha stołeczności Warszawy w Rzeczpospolitej szlacheckiej, „Rocznik Warszawski”, t. 32 (2004).
• Maciszewski Jarema, Szlachecka opinia publiczna w Polsce wobec interwencji w Moskwie 1604-1609, „Kwartalnik Historyczny”, r. 70 (1963), z. 2.
• Tenże, Wstęp, [w:] Stanisław Żółkiewski, Początek i progres wojny moskiewskiej, PIW, Warszawa 1966.
• Tenże, Szlachta polska i jej państwo, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969.
• Tenże, Zygmunt III Waza, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. Andrzej Garlicki, Czytelnik, Warszawa 1993.
• Miasto idealne kawalera Georgio Vasariego, obmyślone i narysowane w roku 1598, wydała i wstępem poprzedziła Teresa Zarębska, PWN, Warszawa 1962.
• Mincer-Janiszewska Barbara, Rzeczpospolita Polska w latach 1600–1603 (narastanie konfliktu między Zygmuntem III Wazą a stanami), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1984.
• Niemcewicz Julian Ursyn, Dzieje Panowania Zygmunta III, drukiem Zawadzkiego i Węckiego, Warszawa 1819.
• Ochmann-Staniszewska Stefania, Od stabilizacji do kryzysu władzy królewskiej. Państwo Wazów, [w:] Między monarchą a demokracją. Studia z dziejów Polski XVI–XVIII wieku, Wydawnictwo Sejmowe, red. Anna Sucheni-Grabowska, Małgorzata Żaryn, Warszawa 1994.
• Taż, Dynastia Wazów w Polsce, PWN, Warszawa 2006.
• Opaliński Edward, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587-1632. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1995.
• Podhorodecki Leszek, Chocim 1621, Wydawnictwo MON, Warszawa 1988.
• Tenże, Wazowie w Polsce, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985.
• Polak Wojciech, O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach 1607-1612, Finna, Gdańsk 2008.
• Responsum s-mi regis Sigismundi Cracoviae ad Polonorum iniquas petitiones, Svenska Riksarkivet Stockholm, Extranea IX polen, 88 s.f.
• Sajkowski Alojzy, W stronę Wiednia. Dole i niedole wojenne w świetle listów i pamiętników, Wyd. Poznańskie, Poznań 1984.
• Samsonowicz Henryk, Historia Polski do roku 1795, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.
• Szmydki Ryszard, Artystyczno-dyplomatyczne kontakty Zygmunta III Wazy z Niderlandami Południowymi, Wyd. KUL, Lublin 2008.
• Tomkiewicz Władysław, Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII, Ossolineum, Wrocław 1952.
• Wieczorkiewicz Paweł, Dylematy Historii. Nos Kleopatry, czyli co by było, gdyby…, Klub Dla Ciebie, Warszawa 2004.
• Wisner Henryk, Dyplomacja polska w latach 1572-1648, [w:] Historia dyplomacji polskiej (połowa X-XX w.), t. 2, 1572-1795, pod red. Zbigniewa Wójcika, PWN, Warszawa 1982.
• Tenże, Zygmunt III Waza, Ossolineum, Wrocław 2006.
• Wójcik Zbigniew, Historia powszechna wiek XVI-XVII, PWN, Warszawa 1995.

Redakcja: Roman Sidorski