Akcja Francuska

Jacek Bartyzel

ACTION FRANÇAISE /AKCJA FRANCUSKA/ — potoczna, skrócona nazwa, obejmującego szereg powiązanych ze sobą instytucji, ruchu ideowo-politycznego francuskiej prawicy nacjonalistycznej i monarchistycznej. Geneza A. F. sięga tzw. sprawy Dreyfusa (oficera pochodzenia żydowskiego, skazanego na dożywocie pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec); wszczęta w 1898 roku rewizja jego procesu doprowadziła do gwałtownej polaryzacji politycznej społeczeństwa francuskiego, przy czym zwolennicy uniewinnienia skazanego (dreyfusards), reprezentujący na ogół kręgi lewicowo-republikańskie i związane z masonerią, połączyli jego obronę (słynny artykuł J’accuse E. Zoli) ze zmasowanym atakiem na armię i Kościół, którego uwieńczeniem była całkowita laicyzacja państwa (tzw. rozdział Kościoła od Państwa w 1905 roku) i wypędzenie z Francji większości kongregacji zakonnych. Część przeciwników rewizji procesu (antidreyfusards), o przekonaniach nacjonalistyczno-republikańskich, powołała 8 IV 1898 roku Komitet A. F. (Comité d’A. f.); jego animatorami byli: nauczyciel filozofii Henri Vaugeois (1864-1916) oraz eseista (propagator sztuki modernistycznej i „wagneryzmu”) Maurice Pujo (1872-1955). W zarysie programu A. F. pod tytułem: Najpierw Reakcja! (Réaction d’abord), opublikowanym na łamach 1 numeru dwumiesięcznika „la Revue d’Action Française” (1 VIII 1899) Vaugeois stwierdzał: „Jesteśmy młodymi republikanami, których uczono, że niepojednalna jest antynomia pomiędzy dwiema potrzebami ducha i rozumu: koniecznością ładu, autorytetu, silnego rządu, co jest podstawą ducha reakcyjnego, będącego prawdą monarchii, a pragnieniem wolności, postępu, otwarcia ku przyszłości, co jest fundamentem prawdy ducha republikańskiego. Dzisiejsza republika nie zaspokaja żadnej z tych potrzeb. Jest słaba i anarchiczna, nie będąc wcale wolnościową”. Z kolei, M. Pujo, w artykule A. F. (tygodnik „L’Éclair” 19 XII 1899) domagał się utworzenia „rządu autorytarnego”, który powinien być zorganizowany na wzór Ancien régime’u. Mimo to żaden z założycieli A. F. nie był wówczas rojalistą, a niektórzy (L. Daudet, R. Quinton, E. Cavaignac, L. Moreau) wywodzili się nawet z rodzin i środowisk o republikańskich i rewolucyjno-jakobińskich korzeniach.

Przełomowym wydarzeniem w historii A. F. było poznanie przez jej założycieli pisarza rojalistycznego (współpracownika „La Gazette de France”) Charlesa Maurrasa (1868-1952), który przekonał ich, że jedyną gwarancją odbudowania siły i autorytetu państwa oraz zachowania ciągłości tradycji francuskiej jest przywrócenie monarchii: „Do instytucji rodziny dorzućcie trwałą podstawę rządu w gminie i prowincji oraz instytucję, która równoważy wszystko przez założenie autorytetu: otrzymacie wówczas formułę monarchii”. Latem 1901 roku założyciele A. F. zadeklarowali się jako monarchiści i złożyli homagium Pretendentowi Filipowi Orleańskiemu. 14 I 1905 Komitet A. F. przekształcił się w Ligę Akcji Francuskiej (la Ligue d’A. f.) pod przewodnictwem H. Vaugeois. Po śmierci tegoż w 1916 roku szefami Ligi byli kolejno: Bernard de Vésins (wystąpił z Ligi w 1931, zakładając Société Française), admirał Antoine Schwerer (zmarł w 1936), François de Lassus (poległ w VI 1940) i, jako ostatni, M. Pujo. Każdy przystępujący do Ligi składał przysięgę zawierającą w skondensowanej formie jej ideowe credo: „Francuz z urodzenia i serca, z rozumu i woli, wypełnię wszystkie obowiązki świadomego patrioty. Zaangażuję się w walkę z każdym reżimem republikańskim. Republika we Francji jest bowiem rządem cudzoziemców. Duch republikański dezorganizuje Obronę Narodową i faworyzuje wpływy religii otwarcie wrogich tradycyjnemu katolicyzmowi. Francji musi zostać zwrócony ustrój, który będzie naprawdę francuski. Nasza jedyna przyszłość jest zatem w Monarchii, uosabianej przez Jego Wysokość Księcia Orleańskiego, spadkobiercę czterdziestu królów, którzy przez tysiąc lat byli Francją. Jedynie monarchia zapewnić może ocalenie publiczne i — biorąc odpowiedzialność za porządek — zapobiec złu, rozpoznanemu przez antysemityzm i nacjonalizm. Monarchia, ktora jest organem koniecznym dobra wspólnego, przywróci autorytet, wolności, dobrobyt i honor. Przyłączam się do dzieła restauracji monarchicznej. Będę mu służyć wszystkimi dostępnymi środkami”.

Metapolityczną bazę dla „akcji bezpośredniej” zapewniał Lidze założony w 1906 roku przez jej sekretarza generalnego Léona de Montesquiou (1873-1915) Instytut A. F. (l`Institut d’A. f.), którym kierował wybitny historyk kontrrewolucji Louis Dimier (1865-1943); jej mlodzieżowe przybudówki stanowiły: Federacja Studentów A. F. (Fédération des etudiants d’A. f.) oraz oddziały szturmowe (oficjalnie kolporterów dziennika) Kameloci Króla (Camelots du Roi), którym przewodził słynny rzeźbiarz Maxime Réal del Sarte (1886-1954). Najważniejszym instrumentem politycznego oddziaływania A. F. był założony 21 III 1908 dziennik „L’Action Française”, redagowany przez Maurrasa, piszącego codziennie artykuł wstępny. Dewizą pisma były słowa Księcia Orleańskiego: „Wszystko, co jest narodowe, jest nasze” (tout ce qui est national est nôtre). W trzecim numerze gazety opublikowana została deklaracja programowa A. F. podpisana przez dwunastu sygnatariuszy, pośród których znajdowali się, prócz wymienionych, m. in.: pisarz Léon Daudet (1867-1942) i historyk Jacques Bainville (1876-1936), tworzący wraz z Maurrasem kierowniczy „triumwirat inteligencji”. Deklaracja wzywała do dokonania antyrepublikańskiej „rewolucji w imię porządku”, która naprawi złowrogie skutki wszystkich dotychczasowych rewolucji destrukcyjnych; zapewniała, że „tylko monarchia może protegować, organizować i umacniać klasę robotniczą, tak jak dawniej wzmocniła burżuazję”; zapowiadała likwidację centralizmu i przywrócenie przedrewolucyjnych wolności oraz przywilejów prowincjonalnych; wzywała „ludzi porządku” i „ludzi postępu” ze wszystkich klas, zawodów i partii, patriotów, nacjonalistów, antydreyfusistów i katolików do jednoczenia się pod sztandarem rojalizmu, obalenia Republiki i proklamowania królem Księcia Orleańskiego.

Działalność A. F. nie sprowadzała się do programu bieżącego walki z „czterema skonfederowanymi stanami wrogów Francji”, tj. masonerią, Żydami, protestantami i „metekami” (cudzoziemcami), a w polityce zagranicznej — odzyskania Alzacji i Lotaryngii oraz złamania potęgi Niemiec, lecz była rozwinięciem i próbą akomodacji metapolitycznej doktryny kontrrewolucyjnej, wypracowanej w głównej mierze przez najwybitniejszego teoretyka prawicy w XX wieku — Ch. Maurrasa. Doktryna ta, stanowiąca syntezę tradycjonalizmu J. de Maistre’a i L. de Bonalda, pozytywizmu A. Comte’a oraz korporacjonizmu R. de La Tour du Pina (1834-1924), skierowana była przeciwko „błędom 1789 roku”, a szerzej — przeciw trzem zgubnym „R”, niszczącym fundamenty cywilizacji łacińskiej: Reformacji, Rewolucji i Romantyzmowi. Tej „fałszywej triadzie” Maurras przeciwstawić pragnął odrodzenie filarów latynizmu: Katolicyzmu, Monarchii i Klasycyzmu. W centralistyczno-etatystycznym reżimie republikańskim, będącym de facto demokratyczną „dyktaturą szarej masy”, a poprzez rewolucję odciętym od rdzennej tradycji francuskiej i gallo-romańskich korzeni, wytwarza się nieprzezwyciężalny (bez kontrrewolucji) podział na pays légal, tj. oficjalne, podległe antynarodowym partiom i masonerii, życie publiczne, oraz pays réel, czyli kraj rzeczywisty — lud, naród, oraz jego prawdziwą, przechowującą zasady ładu tradycyjnego, elitę. Rozdarcie to może uleczyć tylko król — dziedzic historycznej dynastii, który zgniecie uzurpację plutokratycznych i kosmopolitycznych „kontrelit”, przywróci należną pozycję naturalnej arystokracji, przeprowadzi decentralizację, zapewni państwu siłę zewnętrzną, a narodowi pokój społeczny przez wprowadzenie ustroju korporacyjnego, kończącego konflikt pomiędzy kapitałem i pracą; zwróci też wolność Kościołowi katolickiemu. Dopuszczalnym sposobem lub etapem przejściowym na drodze do restauracji monarchii jest również autorytarna dyktatura, ale tylko pod warunkiem przygotowania przez nią miejsca powrotowi króla, gdyż w przeciwnym wypadku dzieło kontrrewolucji będzie pozbawione trwałości, a dyktator prędzej czy później popadnie w zależność od własnej „drużyny”, plutokracji lub tłumu. Także nacjonalizm bez komponenty rojalistycznej degeneruje się w jakobiński „nacjonalitaryzm”, karmiony szowinistyczną nienawiścią do obcych albo demagogią socjalną; tylko narodowy rojalizm może być nacjonalizmem „integralnym”, ponieważ „rozwiązanie monarchiczne zaspokaja wszystkie potrzeby kraju, jak całka (intégral) w matematyce reprezentuje sumę wszystkich wartości funkcji algebraicznych” (B. de Vésins). Z drugiej strony, rojalizm integralny A. F. nie jest wyłącznie (tym bardziej li tylko sentymentalnym) monarchizmem, lecz rojalizmem sprzężonym z autentyczną (i bezkompromisową w stosunku do antyzasad rewolucji) tradycją Ancien régime’u. Doktryna nacjonalizmu integralnego wyklucza możliwość pogodzenia się z „półmonarchią” liberalną, parlamentarną i laicką, gdzie suwerenność faktyczna przechodzi — tak samo jak w republice — do rąk plutokracji, cudzoziemców, tajnych związków i partii; monarchia prawdziwa może być tylko suwerenna (w tym sensie: absolutna), tradycyjna, chrześcijańska (tres-chrétienne), antyparlamentarna, korporacyjna i zdecentralizowana, a tym samym wolnościowa, lecz nie w sensie „abstrakcyjnej wolności” liberałów, tylko „najeżona wolnościami” stanów, korporacji, miast, gmin i prowincji. Konsekwentny antyliberalizm A. F. doprowadził ostatecznie nawet do konfliktu z popieranym przez nią Domem Orleańskim (Maison d’Orléans) i odcięcia się od ruchu (11 XI 1937) przez jego Szefa, diuka de Guise („Jana III”), oraz „Delfina” — Henryka księcia Orleańskiego (1908-1999). Zerwanie to miało uzasadnienie właśnie w liberalnej tradycji „orleanizmu”, który od panowania „króla Francuzów” Ludwika Filipa (1830-1848), zawdzięczającego swoją władzę rewolucji lipcowej, obalającej prawowitą dynastię, godził się na ubezwłasnowolnienie monarchy przez burżuazję i parlament; dramatyzm położenia A. F. wzmagał przy tym fakt, iż kierując się kryterium „narodowości dynastii”, monarchiści narodowi nie mogli zdecydować się na przyjęcie — zgodnego z „prawami fundamentalnymi” (lois fondamentales) Królestwa Francji — rozwiązania legitymistycznego, tj. uznania praw do tronu potomków starszej od Orleanów, „hiszpańskiej” gałęzi Domu Burbońskiego.

Apogeum znaczenia politycznego i intelektualnego A. F. przypadło na lata 1914-1924, kiedy to okresowo, na gruncie patriotycznej union sacrée, dochodziło do jej współpracy z prawicą republikańską (R. Poincaré, A. Millerand), a L. Daudet i 20 innych członków A. F. zasiadało w Izbie Deputowanych. Kres tej współpracy położyła dopiero seria tolerowanych (a być może również inspirowanych) przez policję polityczną i republikański wymiar sprawiedliwości, który uniewinniał sprawców, skrytobójczych mordów na działaczach ruchu, przy czym ofiary (szef Kamelotów M. Plateau, skarbnik Ligi E. Berger, 15-letni syn Daudeta — Filip) miały charakter „zastępczy” — sprawcy tych zamachów przyznawali, że celem ich ataku byli przywódcy: Maurras i Daudet. Tych ostatnich dosięgły później represje sądowe: w 1927 aresztowano i skazano na pięć miesięcy Daudeta za wysuwane przez niego oskarżenia pod adresem policji o współudział w zamordowaniu syna, a w 1937 na cztery miesiące więzienia (za zdemaskowanie tolerowanej przez rząd Frontu Ludowego kontrabandy broni dla strony „czerwonej” w Hiszpanii przez komórki wywiadu sowieckiego) skazany został Maurras. Jeszcze wcześniej (14 VII 1936) rząd A. Sarrauta wydał dekret delegalizujący A. F. wraz z „kamelotami” i organizacją studencką; nie przerwało to jednak działalności ruchu.

Mimo pozostawania w zasadniczej opozycji do panującego reżimu republikańsko-demokratycznego oraz doznawanych represji, przez pół wieku A. F. wywierała przemożny wpływ na życie umysłowe Francji, a do pozostawania pod urokiem doktryny Maurrasa przyznawał się niemal każdy znaczący intelektualista tej doby, nie wyłączając ludzi lewicy. Nie znaczy to, że wszyscy oni stali się monarchistami; o wiele więcej było „maurrasistów”, przyjmujących metodę jego analizy politycznej (politique d’abord) i zasadę kierowania się interesem narodowym, niż rojalistów. Bezpośrednio z A. F. związani byli m. in.: filozof Henri Massis (1886-1970); politolog Charles Benoist (1861-1936); historycy: Louis Madelin, Louis Bertrand, Bernard Fay, Pierre Gaxotte (1895-1982), Raoul Girardet, Philippe Aries; krytycy: Jules Lemaître (1853-1914), Ernest Seilliere (1866-1955), Henri Clouard, Alfred de Tarde; pisarze: Paul Bourget (1852-1935), Henry Bordeaux, René Bazin, Abel Hermant, Claude Farrere, Thierry Maulnier, Pierre Pascal (1909-1990), Roger Nimier, Michel Déon, Jacques Laurent, Antoine Blondin. Sympatyzowali z A. F.: Maurice Barres (1862-1923), głośny konwertyta (wnuk E. Renana) Ernest Psichari (1883-1914), dramaturdzy: Maurice Maeterlinck (1862-1949) i Henri Ghéon (1875-1944). Admiratorem Maurrasa i abonentem dziennika „L’A. F.” był w młodości także Charles de Gaulle. Z drugiej strony, niemała jest liczba „dysydentów” A. F., którzy, z różnych zresztą powodów, od niej odeszli. Są wśród nich m.in.: syndykalista i „lewicowy faszysta” (założyciel Cercle Proudhon, a po zerwaniu z A. F. — pierwszego ugrupowania faszystowskiego we Francji: Faisceau) Georges Valois (1878-1945); filozof-tomista Jacques Maritain (1882-1973); powieściopisarze katoliccy: François Mauriac (1885-1970) i Georges Bernanos (1888-1948); historyk literatury Pierre Lasserre (1867-1930); pisarze związani z nurtem „romantyzmu faszystowskiego” i późniejsi „ultrasi kolaboracji”: Pierre Drieu La Rochelle (1893-1945) i Robert Brasillach (1909-1945). Pomimo antyprotestantyzmu i antysemityzmu (lecz bez podłoża rasowego) doktryny Maurrasa, w ramach A. F. istniało autonomiczne środowisko konserwatystów protestanckich: Association Sully, skupiające potomków hugenotów, m.in. pastora N. Vespera, A. Lecerfa i filozofa R. Gillouina (1881-1971). Pośród aktywnych działaczy A. F. byli również: Armeńczyk Berdj Minassian oraz Żydzi-patrioci francuscy, jak bracia G. i P.-M. Zadoc, dziennikarze: L. Latzarus i R. Gross, oraz „żydowski bohater” (le héros juif) A. F. — sierżant Pierre David.

Oddziaływanie „maurrasizmu” sięgało szeroko poza granice Francji. Najbardziej pokrewnymi, a po części wzorowanymi na A. F., ruchami politycznymi były: Włoskie Stowarzyszenie Nacjonalistyczne (Associazione Nazionalista Italiana) Enrico Corradiniego (1865-1931), Integralizm Luzytański (Integralismo Lusitano) António Sardinhy (1885-1925) w Portugalii, nacional-catolicismo Akcji Hiszpańskiej (Acción Española) Ramiro de Maeztu (1875-1936), frankofoński „helwetyzm” (Ordre et Tradition, Union Helvétique) Marcela Regameya i Gonzague de Reynolda, belgijski „rexizm” (Christus Rex) Léona Degrelle’a (1906-1994). W Rumunii do dorobku A. F. odwoływali się zarówno nacjonalista konserwatywny Alexander Cuza, jak nacjonalista radykalny — twórca Legionu Archanioła Michała Corneliu Z. Codreanu (1899-1938). Uczniem Maurrasa nazywał siebie dyktator Portugalii António de Oliveira Salazar (1889-1970), a caudillo Hiszpanii, Francisco Franco y Bahamonde (1892-1975) przyjmował go w 1937 roku w Burgos z honorami należnymi głowie państwa. Za swojego „mistrza myślenia” uważali Maurrasa myśliciele i pisarze tej klasy, co: Irving Babbitt (1865-1933), T.E. Hulme (1883-1917), T.S. Eliot (1888-1965). W Polsce do powinowactwa z „maurrasizmem” przyznawali się zarówno monarchiści (Leszek Gembarzewski, Julian Babiński, S. Cat-Mackiewicz), jak narodowcy-tradycjonaliści z „młodej endecji” (Karol S. Frycz, Jędrzej Giertych). Największym dramatem, który dotknął A. F., było jej potępienie — wpierw przez abpa Bordeaux, kardynała Andrieu, a następnie (27 XII 1926) przez samego papieża Piusa XI, który nakazał wpisanie dziennika „L’A. F.” i siedmiu książek Maurrasa na Index. Sankcje kościelne obejmowały pod karą ekskomuniki również zakaz przynależności katolików do Ligi A. F., prenumerowania dziennika, a przede wszystkim udzielania sakramentów św. i katolickiego pogrzebu; nawet małżeństwa członków i sympatyków ruchu mogły być błogosławione tylko w zakrystiach (in nigris). Pretekstem do tego aktu był (znany powszechnie i nigdy nieskrywany) fakt agnostycyzmu samego Maurrasa i rzekomo instrumentalne traktowanie religii w doktrynie ruchu; faktycznym jednak powodem był szantaż ze strony francuskiego rządu Kartelu Lewicy, który zagroził wznowieniem prześladowań Kościoła, a także antyniemieckie stanowisko A. F., komplikujące stosunki Watykanu z katolikami niemieckimi. Nie została przy tym wzięta pod uwagę ani gotowość przywódców Ligi do poddania się wszelkim upomnieniom natury doktrynalnej i dokonania odpowiednich korekt, ani jej zasługi dla odrodzenia myśli katolickiej we Francji (Maritain, Massis) i upowszechnienia kultu św. Joanny d’Arc oraz w zwalczaniu prądów antykatolickich, „demokracji religijnej” (Marc Sangnier i ruch Sillon) i modernistycznej infiltracji w Kościele (w ramach Instutytu A. F. istniała Katedra Syllabusa, współpracująca z antymodernistycznym Sodalitium Pianum, założonym przez abpa U. Benigniego). Do czasu potępienia A. F. cieszyła się uznaniem przygniatającej większości członków Episkopatu Francji, sprzyjali jej także kardynałowie: Merry del Val, Louis Billot (zmuszony do oddania kapelusza i dożywotniego zamknięcia się w klasztorze po okazaniu współczucia potępionym) oraz prymas Belgii Désiré-Joseph Mercier, a współpracowali z nią bezpośrednio m.in.: Dom Besse OSB, o. R. Garrigou-Lagrange OP, o. Le Floch SJ i o. H. de Clérissac AA. Wcześniejsza próba doprowadzenia do potępienia A. F., podjęta w 1913 roku przez bpa Fréjus Guilliberta, została udaremniona przez papieża św. Piusa X, który świadom, iż Maurras jest „dzielnym obrońcą Wiary i Kościoła”, zabronił opublikowania wyroku Św. Kongregacji Indeksu o wpisaniu na Index dwumiesięcznika (lecz nie dziennika) „Revue de l’A. F.” i czterech książek Maurrasa. Pod długich staraniach wielu mediatorów (w tym karmelitanek z Lisieux oraz Mgr. A. Ottavianiego i Mgr. G. Montiniego — późniejszego papieża Pawła VI) oraz po kilkakrotnej wymianie korespondencji pomiędzy Piusem XI a Maurrasem ekskomunika została cofnięta — formalnie już za pontyfikatu Piusa XII (1 VII 1939); jednak trzynastoletni okres wykluczenia A. F. ze wspólnoty kościelnej miał niemały wpływ na spadek „odporności immunologicznej” katolicyzmu na progresizm i liberalizm.

Ostatnim aktem historii A. F. był okres Państwa Francuskiego (État Français), zwanego potocznie „reżimem Vichy”, w czasie II wojny światowej (1940-44). Maurras, przeciwny angażowaniu się Francji w wojnę, co do której przewidywał, że — w przeciwieństwie do poprzedniej — nie będzie wojną o interes Francji, lecz starciem ideologicznych bloków „demokracji”, „faszyzmu” i „komunizmu”, upadek Republiki i Rewolucję Narodową (Révolution nationale) pod przywództwem marszałka Ph. Pétaina (1856-1951), dokonywaną pod hasłami: „Praca — Rodzina — Ojczyzna”, przyjął jako „boską niespodziankę” (la Divine surprise), umożliwiającą odrodzenie tradycyjnych wartości francuskich. Jego stanowisko wobec kolaboracji było jednak ambiwalentne: rozumiał konieczność ograniczonej współpracy dla uchronienia Francji przed „polonizacją”, zdecydowanie jednak przeciwstawiał się kolaboracji aktywnej, nawet na odcinku antybolszewickim. Ani Maurras, ani Daudet nie brali udziału w życiu publicznym Vichy, wydając jedynie (przeniesiony do Lyonu) dziennik, w którym przeciwstawiali się zarówno polityce proniemieckiej, jak proanglosaskiej. M. Pujo i G. Calzant byli nawet — z powodu działalności podziemnej — więzieni przez Niemców i torturowani, ci natomiast maurrassiens, którzy pełnili funkcje publiczne w Państwie Francuskim (H. Massis, twórca jego konstytucji — R. Alibert, doradca i autor przemówień Pétaina — R. Gillouin), byli promotorami wszystkich aktów oporu przeciwko naciskom niemieckim. Jedynie indywidualnie obciąża F. Xaviera-Vallata i Darquiera de Pellepoix udział w organizowaniu deportacji Żydów do obozów koncentracyjnych; nie byli oni jednak już wówczas członkami A. F. Mimo to po Wyzwoleniu (które dla Maurrasa było „ósmą inwazją obcych wojsk na ziemię francuską od 1789 roku”) 77-letni Maurras został uznany winnym „ideowej inspiracji” Rewolucji Narodowej i skazany na karę dożywotniego więzienia; wyroki otrzymali też m.in.: Pujo i Alibert, a wielu członków Ligi padło ofiarą samosądów, zazwyczaj z ręki komunistów, podczas czystki (épuration) lat 1944-46, będącej fragmentem likwidacji — pod pozorem „defaszyzacji” i „denazyfikacji” — tradycyjnych elit narodowych państw Starego Kontynentu, przeprowadzanej przez Sowietów na Wschodzie, a Amerykanów na Zachodzie.

Oficjalną historię A. F. kończy ukazanie się ostatniego numeru dziennika 24 VIII 1944; jej działacze zmuszeni byli na pewien czas przejść do „drugiej konspiracji”, gdzie wznowili nielegalne „Les Documents Nationaux”. Ostatecznie monarchizm narodowy odrodził się jednak za czasów IV i V Republiki pod zmienioną nazwą Restauracja Narodowa (Restauration nationale — Centre de Propagande Royaliste et d’A. F.), nigdy jednak nie zdołał odzyskać takiej pozycji, jaką miał w poprzedniej epoce. Pierwszym szefem RN był Louis-Olivier de Roux; obecnie jest nim Guy Steinbach. Główny organ ruchu — tygodnik „L’Indépendance Française”, a następnie „Aspects de la France” (w 1992 roku wrócił do tytułu „L’Action Française”) — redaguje syn Maurice’a, Pierre Pujo (1929-). Do najwybitniejszych publicystów i myślicieli związanych z RN po wojnie należą: Jacques Ploncard d’Assac (1910-98), filozof-wieśniak Gustave Thibon (1903-), tradycjonalista katolicki (i założyciel dziennika „Présent”) Jean Madiran (1921-), Jean de Fabregues (1906-), Gabriel Matzneff, Michel Fromentaux, Roland Lautenbach, Georges-Paul Wagner. Z prasą narodowo-monarchistyczną współpracował systematycznie również filozof Gabriel Marcel (1889-1973). Progaullistowskim „rewizjonistą” maurrasizmu, który ogłosił ralliement („przyłączenie”) do V Republiki, był filozof i pisarz, założyciel „La Nation Française”, Pierre Boutang (1916-); od 1991 roku RN dysponuje także kwartalnikiem teoretycznym „Réaction”, redagowanym przez Jean-Pierre Deschodta i François Huguenina, z którym współpracują m. in.: Claude Polin i Claude Rousseau. W 1971 roku redaktor miesięcznika „Royaliste” Bertrand Renouvin (1947-) ogłosił powstanie Nouvelle A. F. (w X 1978 zmieniła nazwę na Nouvelle Action Royaliste) opowiadającą się za demokracją, liberalizmem i integracją europejską; „politycznie poprawna” NAR zwalcza także „ksenofobię”, „rasizm” i Front Narodowy, wzięła nawet udział w obchodach 200 rocznicy szturmu na Bastylię, argumentując, że efektem pierwszej fazy rewolucji bylo powstanie monarchii konstytucyjnej i parlamentarnej, którą — w przeciwieństwie do „starej” A. F. i jej spadkobierców z RN — bezwarunkowo akceptuje.

Opr.: L. Dimier, Vingt ans d’A. F. et autre souvenirs. Paris 1926; M. de Roux, Charles Maurras et le nationalisme de l’A. F., Paris 1928; W. Gurian, Der integrale Nationalismus in Frankreich. Frankfurt a M. 1931; M. Pujo, Les Camelots du Roi. Paris 1933; A. V. Roche, Les idées traditionalistes en France de Rivarol a Charles Maurras. Urbana 1937; R. Havard de la Montagne, Histoire de l’A. F., Paris 1950; H. Massis, Maurras et notre temps. T. I-II. Paris 1951; R. Girardet, L`héritage de l’A. F., „Revue française de Science politique” VII, 4 (1957); E. Weber, The Nationalist Revival in France 1905-1914. Berkeley — LA 1959; S.M. Osgood, French Royalism under the Third and Fourth Republic. Hague 1960; E. R. Tannenbaum, The A. F. Die-hard Reactionnaires in Twentieth-Century France. NY 1962; E. Weber, A. F. Royalism and Reaction in Twentieth Century France. Stanford 1962; E. Nolte, Der Faschismus in seiner Epoche. T. I. Die A. F., Münich 1963; R. Rémond, Sur l’A. F., „Revue d’Histoire de la Deuxieme Guerre Mondiale” 58 (1965); L. Thomas, L’A. F. devant l’Eglise (de Pie X a Pie XII). Paris 1965; J. de Fabregues, Charles Maurras et son A. F. Un drame spirituel. Paris 1966; Ph. du Puy de Clinchamps, Le royalisme. Paris 1967; R. Rémond, La droite en France. De la premiere Restauration a la V République. T. I-II. Paris 1968; R. Girardet, Le nationalisme français 1871-1914. Paris 1970; J. Paugham, L’âge d’or maurrasisme. Paris 1971; C. Capitan Peter, Charles Maurras et l’idéologie d’A. F. Étude sociologique d’une pensée de droite. Paris 1972; J. McCearney, Maurras et son temps. Paris 1977; P. Sérant, Les dissidents de l’A. F., Paris 1978; R. Rémond, Les droites en France. Paris 1982; M. Sutton, Nationalism, Positivism and Catholicism: The Politics of Charles Maurras and French Catholics, 1890-1914. Cambridge 1982; B. Renouvin, Charles Maurras, l’A. F. et la question sociale. Paris 1983; J. Eisler, Od monarchizmu do faszyzmu. Koncepcje polityczno-społeczne prawicy francuskiej 1918-1940. Warszawa 1987; Id., Maurras, A. F. i Watykan, „Więź” 9 (1988); V. Nguyen, Aux origines de l’A. F. Intelligence et politique vers 1900. Paris 1991; J.-F. Sirinelli, Histoire des droites en France. T. I-III. Paris 1992; P. Louis, Histoire des Royalistes de la Libération a nos jours. Paris 1994; A. Tomczyk, Nacjonalizm integralny. Z dziejów myśli i działalności politycznej Charlesa Maurrasa i A. F., „Prawica Narodowa” 2 (1995); J. Bartyzel, Rojalizm francuski, „Arcana” 12[6] (1996); Ph. Prévost, La condamnation de l`Action française vue a travers les archives du ministere des Affaires étrangeres. Paris 1997; B. Renouvin, Le royalisme, histoire et actualité. Paris 1997; Ph. Prévost, La Croix, la croix gammée et les fleurs de lys. Paris 1999; P. Pujo, Un demi-siecle d’Action française (1944-1999). Paris 1999.