Charles-André-Joseph-Marie de Gaulle

Jacek Bartyzel

GAULLE Charles-André-Joseph-Marie de (ur. 22 XI 1890 w Lille — zm. 9 XI 1970 w Colombey-les-deux-Églises) — francuski generał i mąż stanu; przywódca Wolnych Francuzów, premier Rządu Tymczasowego 3 VI 1944 — 20 I 1946, premier IV Republiki 1 VI — 31 XII 1958, prezydent V Republiki 8 I 1959 — 28 IV 1969.

G. urodził się i wychował się w katolickiej, patriotycznej i monarchistycznej rodzinie gimnazjalnego profesora historii, który zabraniał dzieciom składania sobie życzeń imieninowych w przeddzień 15 VII, aby na jego patrona, św. Henryka, nie padł cień „tej okrutnej, straszliwej, potwornej daty” 14 VII 1789; nigdy też w domu de G. nie intonowano „bezbożnej, buntowniczej, świętokradczej pieśni”, czyli Marsylianki; po ukończeniu liceum rozpoczął 14 X 1910 studia w szkole oficerskiej Saint-Cyr, które ukończył 1 IX 1912 z 13 lokatą; jako oficer 33 pułku piechoty w Arras, dowodzonego przez płk. Philippe`a Pétaina, walczył w I wojnie światowej w Szampanii; kilkakrotnie ranny, w walkach wokół fortu Douaumont dostał się 1 III 1916 do niewoli niemieckiej, skąd próbował uciekać 7 razy, i gdzie przebywał w jednym oflagu (w Prusach Wschodnich) z ówczesnym oficerem armii carskiej, Michaiłem Tuchaczewskim; 1919-20 był, w stopniu kapitana, członkiem francuskiej misji wojskowej w Polsce, i za udział w walce z bolszewikami (jako oficer zwiadu) otrzymał Krzyż Walecznych; 1921/22 wykładał historię wojskowości w Saint-Cyr; 1922 dzięki poparciu marszałka Pétaina został przyjęty do Szkoły Wojennej (L`École de Guerre); 1925 został szefem gabinetu Pétaina jako głównego inspektora armii; 1927 awansowany do stopnia majora, otrzymał dowództwo 19 batalionu strzelców pieszych w Armii Renu stacjonującej w Niemczech; w tym okresie zaczęły rozchodzić się jego drogi z Pétainem — na razie na tle różnic w koncepcjach wojskowych; 1929-31 przebywał jako oficer sztabowy w Bejrucie; 1932-37 był pracownikiem Sekretariatu Najwyższej Rady Obrony Państwa; 1937 awansowany do stopnia pułkownika, objął dowództwo jednego z pierwszych pułków pancernych w V Armii stacjonującej w Alzacji; w okresie międzywojennym opublikował kilka cennych rozpraw z dziedziny teorii wojskowości, przesyconych także refleksją polityczną (La discorde chez l`ennemi, Paris 1924, 1972[4]; Le fil de l`épée, Paris 1932, 1972[4]; Vers l`armée de métier, Paris 1934, 1944[2]; La France et son armée, Paris 1938, 1970[4]), gdzie m.in. forsował koncepcję armii zawodowej i przewidywał decydującą rolę wojsk pancernych w nadchodzącej wojnie.

23 V 1940 awansowany do stopnia generała brygady, walczył z Niemcami do 2 VI jako dowódca 4 Dywizji Pancernej; 6 VI został mianowany podsekretarzem stanu w ministerstwie obrony w rządzie Paula Reynauda; 14 VI namawiał Reynauda do przeniesienia się do Algieru, a 16 VI, po rozmowie z W. Churchillem w Londynie, przekazał premierowi propozycję unii francusko-brytyjskiej; nie zgadzając się z decyzją następnego od tego dnia premiera, tj. Pétaina, o zawieszeniu broni, 17 VI 1940 udał się ponownie do Londynu, aby kontynuować u boku Wlk. Brytanii walkę z Niemcami, co z punktu widzenia legalizmu i dyscypliny wojskowej było nieposłuszeństwem zwierzchnikowi i dezercją, ale w dłuższej perspektywie zapewniło Francji niepodległość i miejsce w obozie zwycięzców.

18 V 1940 ogłosił w BBC słynny Apel do Francuzów w metropolii i w Imperium Francuskim o kontynuowanie walki; w następstwie tegoż stanął na czele Komitetu Wolnej Francji (France Libre), jako zalążka ośrodka władzy alternatywnego do Państwa Francuskiego (État Français) z siedzibą w Vichy; pomiędzy VIII a XI 1940 do „Wolnych Francuzów” przyłączyła się większa część Imperium kolonialnego Francji w Czarnej Afryce, z wyjątkiem Gabonu; 27 X 1940 w Brazaville utworzył Radę Obrony Imperium; od jesieni 1940 jego emisariusze (kierowani przez szefa II Oddziału, płk. Passy) organizowali siatkę Ruchu Oporu (Résistance) w okupowanym kraju, który przyjął symbol Krzyża Lotaryńskiego; 2 VIII 1940 Trybunał Wojenny Państwa Francuskiego w Clermont-Ferrand skazał go zaocznie na karę śmierci za „zdradę, naruszenie bezpieczeństwa państwa, dezercję w czasie wojny i ucieczkę z terytorium kraju będącego w stanie wojny i oblężenia”; przez całą wojnę musiał się także zmagać z intrygami Anglosasów, którzy próbowali zastąpić go gen. H. Giraudem i nie dopuścić Francji do pełnoprawnej pozycji sojuszniczej w koalicji antyniemieckiej; 24 IX 1941 stanął na czele Francuskiego Komitetu Narodowego, jako tymczasowej władzy wykonawczej Francji Walczącej, a 10 V 1943 (utworzony w okupowanej Francji) Narodowy Komitet Ruchu Oporu (CNR) uznał bezwarunkowo przywództwo G.; 2 VI 1943 G. utworzył w Algierze, z H. Giraudem jako współprzewodniczącym, Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego (Comité français de la Libération nationale) uznany 26 VIII 1943 przez Aliantów za reprezentację Francji; X 1943 Giraud ustąpił; 3 VI 1944 CFLN został przekształcony w Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej z G. jako premierem.

Po wyzwoleniu Paryża 25 VIII 1944 G. powrócił 26 VIII do stolicy i zorganizował administrację republikańską, udaremniając próbę przekształcenia Francji w komunistyczną „demokrację ludową” (acz musiał znosić obecność komunistów w rządzie, na czele z M. Thorezem jako ministrem spraw wewnętrznych, choć dzięki temu wymógł stopniowe rozbrojenie bojówek PCF); 20 I 1946, na znak sprzeciwu wobec zamierzonego przez autorów projektu nowej konstytucji osłabienia władzy prezydenckiej i wykonawczej, a przywrócenia „partiokracji” z czasów III Republiki, zrezygnował z funkcji szefa rządu; po słynnym przemówieniu w Bayonne 16 VI 1946, gdzie przedstawił zarys swoich idei ustrojowych, dał impuls swoim zwolennikom (Instruction sur l`organisation du Rassemblement du peuple français, Paris 1947) do powstania patriotycznego, konserwatywnego i antykomunistycznego Zgromadzenia Ludu Francuskiego (RPF; Rassemblement du peuple français), choć osobiście do niego (jak i do żadnej innej partii w dalszym życiu) nie przystąpił; w wyborach 1951 RPF otrzymało 117 mandatów, co skazywało je na rolę opozycji, a po klęsce w wyborach municypalnych III 1953 (gdy głosowało na nie tylko 10,6 % obywateli) G. zawiesił 6 V 1953 jego istnienie, pozostawiając deputowanym swobodę wyboru działalności w innej formie; sam 2 VII 1955 oficjalnie wycofał się z życia politycznego i zamieszkał w posiadłości wiejskiej Colombey-les-deux-Églises; ten okres samotniczego życia, nazwany (przez jego powiernika, pisarza André Malraux) „przejściem przez pustynię” (la traversée du desert), wypełniło mu pisanie Mémoires de guerre (I-III, Paris 1954-59 /przekł. pol.: Pamiętniki wojenne, I-III, Warszawa 1962-68/).

Do steru nawy państwowej powrócił w dramatycznych dniach V 1958, kiedy instytucje IV Republiki przeżarła całkowicie gangrena partyjna, a wojsko i opozycja narodowa zagroziły buntem powołując 13 V 1958 w Algierze Komitet Ocalenia Publicznego; 15 V G. przekazał Agence France Presse swój apel do narodu, w którym oświadczał, że w obliczu degradacji państwa, zawinionej przez system partyjny, gotów jest „pełnić władzę w Republice”; przy pomocy gaullistowskiej frakcji w Zgromadzeniu Narodowym (Republikanów Społecznych Michela Debré), i koordynując faktycznie swoją akcję z KOP, a w gruncie rzeczy wykorzystując ich rebelię bez przekroczenia samemu granic legalizmu, przyjął 1 VI 1958 — jako „zbawca ojczyzny” — od prezydenta R. Coty`ego misję utworzenia rządu wraz z nadzwyczajnym pełnomocnictwami do gruntownej reformy ustroju; cała — nie tylko komunistyczna — lewica alarmowała wówczas, że Francja pogrąża się w faszyzmie; po uchwaleniu 4 X 1958 konstytucji przywracającej realną suwerenność polityczną szefowi państwa, G. został 21 XII 1958 wybrany prezydentem Republiki w wyborach pośrednich przez 62 394 „wielkich elektorów”, uzyskując 76,75 % głosów; oficjalnie urząd objął 8 I 1959.

Jak prezydent wzmocnił państwo wewnętrznie i zewnętrznie, przywracając Francji — także dzięki decyzji o zbudowania własnej atomowej siły uderzeniowej (force de frappe) — pozycję mocarstwa regionalnego; 1962-63 doprowadził, spotykając się w Bonn i Paryżu z kanclerzem RFN Konradem Adenauerem, do pojednania z Niemcami, kładąc na kilka dekad podwaliny pod polityczny duumwirat francusko-niemiecki w Europie Zachodniej; nie dokonał wprawdzie rewizji Traktatu Rzymskiego 1957, na mocy którego powstała EWG, ale do końca swoich rządów nie dopuszczał, aby Francja doznawała uszczerbku swojej suwerenności, i przeciwstawiał się ponadnarodowym koncepcjom „paneuropejskim”; dążąc do uwolnienia nie tylko Francji, ale całej Europy Zachodniej od dominacji amerykańskiej, wyprowadził 28 X 1966 wojska francuskie ze struktury wojskowej i zintegrowanego dowództwa NATO (nie opuszczając jednak struktury politycznej Paktu i dając gwarancje solidarności Francji w razie ataku sowieckiego na Europę Zachodnią) oraz zmusił Amerykanów do wyprowadzenia Kwatery Głównej NATO z Paryża; rzucając (31 V 1960) hasło Europy „od Atlantyku po Ural” i dla Europejczyków, stawiał na dezintegrację bloku komunistycznego wskutek rodzących się tendencji odśrodkowych niektórych reżimów satelickich (zwłaszcza Rumunii); 6-12 IX 1967 złożył wizytę w Polsce, podczas której zachęcał ówczesną ekipę namiestniczą PRL z W. Gomułką na czele do przejawiania większej samodzielności względem Moskwy; oddając, na mocy układów z Evian 18 III 1962, Algierię socjalterrorystom z FLN, porzucając na pastwę (męczeńskiego) losu tysiące harkis (muzułmanów wiernych Francji) i pozbawiając ojczyzny kilka milionów „czarnych stóp” (pied-noirs) zawiódł natomiast tych, którym zawdzięczał powrót do władzy, tj. patriotów Algierii Francuskiej, ci zaś, w odwecie, wydali mu 1962-63 bezpardonową walkę w ramach wojskowo-cywilnej Organizacji Tajnej Armii (OAS; Organisation armée secrete), do której przyłączyli się także niektórzy gaulliści (w tym b. przewodniczący RPF Jacques Soustelle), która przeprowadziła kilka (nieudanych) zamachów na życie G., lecz ostatecznie została równie bezwzględnie rozbita.

19 XII 1965 został wybrany ponownie prezydentem na następny septenat, tym razem — na podstawie nowelizacji konstytucji 1962 — w wyborach powszechnych, lecz dopiero w 2 turze pokonując nieznacznie (z wynikiem 55,19 % głosów) kandydata zjednoczonej lewicy — F. Mitteranda; kryzys wywołany rebelią V 1968 goszystowskich studentów pod przywództwem niemieckiego Żyda D. Cohn-Bendita, rozlewającą się w strajk generalny zorganizowany przez komunistów i ich centrale związkowe, przezwyciężył wsparty kontrdemonstracją zwykle „milczącej większości” narodu i wynikami wyborów parlamentarnych 30 VI 1968, które gaullistom dały 360 mandatów na 485; jednak zdradzony przez liberalną burżuazję i jej ekspozyturę polityczną, w postaci współrządzącej z gaullistami Partii Republikańskiej ministra finansów V. Giscarda d`Estaing, który wezwał do głosowania non w referendum 27 IV 1969 na temat reformy Senatu i regionalizacji, po jego przegraniu, zgodnie ze złożoną zapowiedzią, ustąpił 28 IV z urzędu przed upływem kadencji; ostatnie lata życia spędził w swej prywatnej posiadłości, pisząc Mémoires d`espoir (I-II, Paris 1970-71 /przekł. pol.: Pamiętniki nadziei, Warszawa 1975/).

G. był głęboko wierzącym i praktykującym, katolikiem; z zawartego 1921, i bardzo udanego, małżeństwa z Yvonne Vendroux miał troje dzieci: syna Filipa — późniejszego admirała Francji (syn tegoż — Charles kandydował 1999 do Parlamentu Europejskiego z listy Frontu Narodowego) oraz 2 córki: Elżbietę i Annę — dotkniętą niestety mongolizmem (nigdy jednak nie oddano jej do zakładu zamkniętego, a najwięcej zajmował się nią ojciec, tak, że zasypiała dobrze tylko wówczas, kiedy on układał ją do snu); G. był również mistrzem pióra i znakomitym oratorem, doskonale także posługującym się radiem i telewizją oraz komunikującym się z dziennikarzami poprzez konferencje prasowe; pośmiertnie opublikowane zostały jego wystąpienia publiczne (Discours et messages, I-V, Paris 1970-71), Trois études précédés du mémorandum du 26 juin 1940 (Paris 1971) autoryzowany przez Instytut jego imienia wybór tekstów Pour l`avenir (Paris 1973) oraz Lettres, notes et carnets (I-IX, Paris 1980-88).

E. Mannioni, Moi, général de Gaulle, Paris 1964; J.-R. Tournoux, Pétain et de Gaulle, Paris 1964; J. Ferniot, De Gaulle et le 13 mai, Paris 1965; P. Tesson, De Gaulle premier, Paris 1965; J.-R. Tournoux, La tragédie de Général, Paris 1967; J. de Launay, De Gaulle et sa France, Tournai 1968; J. Lacouture, De Gaulle, Paris 1969; J. Minart, Charles de Gaulle — tel que je l`ai connu, Paris 1969; P. Alexandre, Le duel de Gaulle — Pompidou, Paris 1970; P. Galante, Le Général, Paris 1970; J. Newhouse, De Gaulle and the Anglo-Saxons, New York 1970; A. Malraux, Les chenes qu`on abat — rencontres avec général de Gaulle, Paris 1971; J. Gerhard, Charles de Gaulle, I-II, Warszawa 1972; J. Mauriac, La mort du général de Gaulle, Paris 1972; L. Noël, Comprendu de Gaulle, Paris 1972; M. Cazenave, O. Germain-Thomas, Charles de Gaulle, Paris 1973; Chronologie de la vie du général de Gaulle, Paris 1973; M. Ferro, De Gaulle et l`Amérique. Une amitié tumultuese, Paris 1973; L. Noël, La traversée du desert, Paris 1973; J. Pouget, Un certain capitaine de Gaulle, Paris 1973; A. Astoux, L`oubli, de Gaulle (1946-1958) , Paris 1974; J.-R. Tournoux, Po raz pierwszy ujawnione, Warszawa 1975, 1977[2]; J.-R. Tournoux, Udręka i los dopełniony, Warszawa 1979; O. Guichard, Mon Général, Paris 1980; R. Bielecki, De Gaulle i inni, Warszawa 1983; J. Lacouture, De Gaulle, I-III, Paris 1984-86; J. Ledwidge, De Gaulle, Paris 1984; R. Baillet, De Gaulle et Machiavel, Lyon 1986; A. Frossard, De Gaulle ou la France en général, Paris 1989; A. Bilik, Charles de Gaulle, czyli mit współczesny, Warszawa 1990; Ch. Williams, Charles de Gaulle — ostatni wielki Francuz, Warszawa 1997; P.-M. de La Gorce, De Gaulle, 1999; J. Mauriac, Mort du général de Gaulle, Paris 1999; Ch. Clerc, Les de Gaulle, une famille française, Paris 2000.