Frankizm

Jacek Bartyzel

FRANKIZM (hiszp. franquismo) potoczne określenie służące desygnacji 1. zbioru idei i zasad politycznych, wyznawanych przez ugrupowania i nurty ideowe skupione wokół Caudillo Krucjaty i Hiszpanii, gen. Francisco Franco y Bahamonde; 2. opartego o powyższe zasady autorytarnego ustroju politycznego, panującego w Państwie Hiszpańskim (Estado Español) 1936-1975, a wyrażonego szeregiem „ustaw fundamentalnych” (las leyes fundamentales) o randze aktów konstytucyjnych.

1. W sensie ideowym f. był dość luźnym stopem — na domiar zmiennych czasowo w zakresie znaczenia — pierwiastków doktrynalnych wypracowanych uprzednio w obrębie różnych tradycji politycznych hiszpańskiej prawicy, a w szczególności: nacjonal-katolicyzmu (nacional catolicismo), narodowego syndykalizmu (nacional sindicalismo), tradycjonalistycznego karlizmu, monarchiczno-konstytucyjnego konserwatyzmu i katolicyzmu społecznego; bez wątpienia ideowym spoiwem wszystkich tych nurtów była — prócz samookreśleń negatywnych: antymasonizmu i antykomunizmu — koncepcja imperialnej „hiszpańskości” (hispanidad); pomimo zadekretowanego 19 IV 1937 zjednoczenia wszystkich ugrupowań obozu narodowego w Hiszpańską Falangę Tradycjonalistyczną i Junt Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej (FET y JONS; Falange Española Tradicionalista y de las Juntas de la Ofensiva Nacional Sindicalista) f. nigdy nie stał się monolityczną i „totalitarną” organizacją opartą o zdogmatyzowaną ideologię, a z samą strukturą FET — nazywaną od początku nieformalnie, od 17 V 1958 zaś oficjalnie, Ruchem Narodowym (Movimiento Nacional) identyfikowali się w pełni jedynie przedstawiciele „historycznej” Falangi Hiszpańskiej; reprezentanci innych nurtów, a także korporacji naturalnych o specyficznym z istoty charakterze (duchowieństwo, korpus oficerski, akademicy, intelektualiści), odgrywających poważną rolę w systemie sprawowania władzy, tworzyli mniej lub bardziej formalne „rodziny polityczne” (familias políticas), rywalizujące ze sobą o udział w imperium władzy, przy czym zasadnicza linia podziału przebiegała pomiędzy, z jednej strony, armią, monarchistami i katolikami cieszącymi się zaufaniem hierarchii a, z drugiej strony, faszyzującymi narodowymi syndykalistami; wewnętrzne spory dotyczyły jednak także monarchistów (personalno-dynastyczne i o treść ideową — liberalną lub tradycjonalną — monarchii) oraz środowisk katolickich; w literaturze politologicznej wyróżnia się (Amando de Miguel, Sociología del Franquismo, 1975) 9 „rodzin politycznych”: armię, falangistów, „primoriveristów” („ortodoksyjnych” spadkobierców myśli José Antonia Prima de Rivery), tradycjonalistów, monarchistów, katolików, integrystów, technokratów i zwyczajnych „techników władzy”, lecz jest podział mało precyzyjny i przeprowadzony wg niejasnych oraz nakładających się na siebie kryteriów; odwołując się do istniejących jeszcze przed wybuchem powstania 1936 oraz do istniejących lub powstałych już w epoce f. organizacji i nurtów należałoby wskazać: 1/ nurt narodowo-katolicki, wyrastający z Akcji Hiszpańskiej (Acción Española) Ramira de Maeztu i Odnowy Hiszpańskiej (Renovación Española) J.M. Calvo y Sotelo; 2/ „oficjalną” FET y JONS i jej kontynuatora w postaci Movimiento Nacional, których wybijającym się przywódcą był ich szef 1937-45 i 1956-58 José Luis de Arrese y Magra; 3/ armię, której część przedstawicieli tworzyła, do końca reżimu, autorytarno-katolicki „bunkier rządowy” (búnker gubernamental), skupiony wokół premiera Luisa Carrery Blanco; 4/ wywodzących się z b. Partii Konserwatywnej (Partido Conservadora), współrządzącej w okresie Restauracji 1876-1931, monarchistów-lojalistów (tj. lojalnych wobec Alfonsa XIII i jego potomków), pośród których byli zarówno autorytaryści, jak liberałowie; 5/ monarchistów-legitymistów z Tradycjonalistycznej Wspólnoty Karlistowskiej (Comunión Tradicionalista Carlista), której szefem był Manuel Fal Conde, i z którą sympatyzowała także część armii (m.in. generałowie J.E. Varela i A. Kindélan); 6/ katolików „integrystycznych”, skupionych w Akcji Katolickiej i w Stowarzyszeniu Propagandy Katolickiej i Narodowej (Asociación Católica Nacional de Propaganda), którym przewodził Alberto Martín-Artajo; 7/ katolików społecznych i chrześcijańskich demokratów wywodzących się albo z Hiszpańskiej Konfederacji Autonomicznych Prawic (CEDA) José Maríi Gila Roblesa, albo z Akcji Ludowej (Acción Popular) Jesúsa Pabóna; 8/ konserwatywnych religijnie, lecz liberalnych gospodarczo „technokratów” z Opus Dei, na czele z Laureano Lópezem Rodó; 9/ młodych liberalizujących aperturistas, dążących, na czele z Manuelem Fragą Iribarne, do „otwarcia” (apertura) na opozycję i przejścia do systemu parlamentarnego; 10/ młode pokolenie katolickich tradycjonalistów pragnących też zachowania ustroju autorytarnego (Bojownicy Chrystusa Króla i Fuerza Nuova Blasa Pinara); 11/ zwyczajnych „techników władzy” typu premiera Carlosa Ariasa Navarro; wg zgodnych ocen historyków, po zakończeniu wojny domowej najsilniejszą, lecz nigdy bezwzględnie dominującą, „rodziną” 1939-45 była Falanga, 1945-56 katoliccy „integryści” z ACNP, 1957-66 „technokraci” z Opus Dei, a ostatnia dekada charakteryzowała się chwiejną równowagą „bunkra”, aperturistas i apolitycznych „techników” rządzenia.

Najwybitniejszymi myślicielami i pisarzami, wyrażającymi różne odcienie f. byli: eseista i teoretyk sztuki Eugenio d`Ors y Rovira, poeta, dramaturg i publicysta José María Pemán y Pemartín, prozaik Agustín de Foxá, awangardowy pisarz i teoretyk „katolickiego faszyzmu” Ernesto Giménez Caballero, apologeta hispanidad i „rycerza chrześcijańskiego” (el caballero cristiano) — filozof i mistyk ks. Manuel García Morente, filozofowie — tomiści: o. Santiago Ramirez OP i Vicente Marrero, teoretyk „monarchii tradycjonalnej” (Monarquia tradicional) Francisco Elias Tejada y Spinola; w zakresie jurysprudencji zaś: Javier Conde, Luis Sánchez Agesta, Jesús Fueyo, José Caamano, Jorge Xifra Heras, Alvaro d`Ors i Manuel Fraga Iribarne; niektórzy intelektualiści falangistowscy, którzy 1940 założyli przegląd „Escorial” (poeta Dionisio Ridruejo, filozofowie Pedro Lain Entralgo i José Luis Aranguren) po 1956 przeszli na pozycje opozycyjne i socjaldemokratyczne.

2. W sensie ustrojowym f. to zarówno autorytarna teoria „wodzostwa” (caudillaje), będąca uzasadnieniem faktycznie i realnie sprawowanej 1936-75 władzy gen. F. Franco jako „Wodza Krucjaty i Hiszpanii” (Caudillo de la Cruzada e de la España), a także „Wodza Państwa” (Caudillo del Estado), jak zespół praw kardynalnych (leyes fundamentales) o randze konstytucyjnych aktów ustrojodawczych.

Podstawą „teorii wodzostwa” (teoría del caudillaje) jest wypływająca z decyzjonizmu intuicja konieczności wydobycia państwa z chaosu, w którym pogrążyła je rewolucja, i przywrócenia ładu (ordo) środkami nadzwyczajnymi, a więc charakterystycznymi dla dyktatury; środki takie są niezbędne, ponieważ nadzwyczajne są okoliczności (ogrom destrukcji i totalność anarchizacji), a nie można skorzystać z konstytucyjnych środków legalizmu, który formalnie znajduje się po stronie sprawców destrukcji (teoretycy f., i sami powstańcy, jak również ich obrońcy, np. Episkopat wydający 1 VII 1937 zbiorowy list pasterski O wojnie w Hiszpanii, nigdy nie kwestionowali formalnej legalności rządu republikańskiego, a jedynie wskazywali, że działania tego rządu, tolerującego, a nawet inicjującego czyny zbrodnicze, jak mordy na przeciwnikach politycznych oraz na osobach duchownych, palenie i niszczenie kościołów, oraz destrukcyjne dla państwa i porządku społecznego, jak zabór ziemi i mienia prywatnego, delegitymizują ten rząd w porządku celu państwa, jakim jest dobro wspólne i zachowanie pokoju społecznego); pojawiający się, w sensie jurydycznym, „znikąd” dyktator „komisaryczny” łamie zatem „literę” konstytucji występując przeciwko legalnemu rządowi, ale po to, żeby przywrócić jej „ducha” i samą istotę niepisanej „wiecznej” konstytucji każdego państwa, jaką jest zachowanie jego integralności, niezawisłości, suwerenności i bezpieczeństwa oraz bezpieczeństwa i wolności obywateli; Caudillo jest jednak nie tylko obrońcą ładu elementarnego, ale również ładu naturalnego, to znaczy takiego, który opiera się na prawie naturalnym (lex naturalis), ustanowionym dla rodzaju ludzkiego przez Stwórcę i wypływającym z odwiecznego prawa Bożego (lex aeterna divina), jak również ugruntowanego w tradycji narodu i państwa, zawierającej ustalone reguły sprawowania, sukcesji i przekazywania władzy oraz nieprzedawnione przywileje (fueros) i wolności (liberdades) naturalnych grup społecznych (stanów, korporacji, gmin i prowincji Królestwa); caudillaje istnieje zatem po to, aby ów porządek naturalny mógł zostać, po pokonaniu sprawców destrukcji, przywrócony; jako że stary porządek monarchii konstytucyjnej został nieodwracalnie zniszczony przez rewolucję, przywrócenie Królestwa nie może być prostą „restauracją” starego porządku (bo ta, pozbawiona zabezpieczeń, wyzwoliłaby na nowo czynniki destrukcji), a zwłaszcza winnych jej zagładzie pierwiastków demoliberalnego parlamentaryzmu, lecz musi być decyzjonistyczną „instauracją” (una instauración y no de una restauración) monarchii na mocniejszych podstawach tradycjonalizmu; oczywistym założeniem caudillaje jest zatem to, że „nie będziemy powracać do systemu parlamentarnego. Być może jest on odpowiedni w innych krajach, dla nas jednak stał się prawdziwym przekleństwem, dopuścił bowiem do głosu obcą nienawiść i obce intrygi” (cyt. za: W. Buchner, Pochwała konsekwencji, „Najwyższy Czas!” 19-26 XII 1992, s. IV); wymaga to sprawowania przez Caudillo na czas nieokreślony nie tylko „zwykłej” dyktatury komisarycznej, lecz również „pełnej” dyktatury suwerennej, celem ustanowienia fundamentów prawdziwego porządku, konstytucji „naturalnej”; dopiero po tym może on na powrót stać się dyktatorem komisarycznym, będącym de facto regentem Królestwa, zastępującym jedynie nieobecnego jeszcze Suwerena.

Na system „praw kardynalnych” (las leyes fundamentales) składały się: 26 punktów Normy Pragmatycznej Falangi z 29 X 1933, zastąpionych 17 V 1958 Ustawą o Zasadach Ruchu Narodowego (Ley de Principios Fundamentales del Movimiento Nacional); Ustawa o Kortezach (Ley de los Cortés) 17 VII 1942; Ustawa o Sukcesji (Ley de Sucesión) 1 IV 1947; Ustawa Organiczna Państwa (Ley Orgánica del Estado) 10 I 1967; prawa społeczne Hiszpanów regulowała Karta Pracy (Fuero del Trabajo) 9 III 1938, indywidualne (obywatelskie) — Karta Praw Hiszpanów (Fuero de los Españoles) 17 VII 1945, a zasady i zakres wolności słowa Ustawa Prasowa (Ley de Prensa) 18 III 1966; rangę prawa fundamentalnego posiadał także konkordat 27 VIII 1953 ze Stolicą Apostolską, potwierdzający, iż „Religia katolicka, apostolska i rzymska jest jedyną religią narodu hiszpańskiego, i korzysta z praw i przywilejów, jakie jej przysługują zgodnie z prawem Bożym i prawem kanonicznym”.

Karta Pracy była pierwszą ustawą i zarazem deklaracją doktrynalną państwa narodowego, łączącą korporacjonizm encyklik Rerum novarum Leona XIII i Quadragesimo anno Piusa XI z radykalizmem społecznym falangistowskiego nacional sindicalismo; w preambule głosiła: „Podejmując odnowę katolickiej tradycji sprawiedliwości społecznej, która stanowiła inspirację dla ustawodawstwa naszego Imperium, państwo — narodowe, ponieważ pozostaje w służbie integralności Ojczyzny, oraz syndykalne, gdyż jest reakcją przeciwko liberalnemu kapitalizmowi i marksistowskiemu materializmowi — z pozycji wojskowych, konstruktywnych i głęboko religijnych zamierza dokończyć rewolucji mającej obecnie miejsce w Hiszpanii, która powinna przywrócić Hiszpanom ostatecznie i raz na zawsze Ojczyznę, Chleb i Sprawiedliwość”; narodowosyndykalistyczne państwo uznawało rodzinę za „pierwotną i naturalną komórkę oraz podstawę społeczeństwa”; Karta potwierdzała prawo do pracy, chroniąc przed zwolnieniami przede wszystkim Hiszpanów; ze „szczególnej ochrony” korzystają kobieta i dziecko, co dotyczy przede wszystkim zakazu pracy nocnej, natomiast „kobieta zamężna zostaje zwolniona ze świadczenia pracy w zakładach i fabrykach”; zarówno pracodawca, jak pracobiorca, służą ojczyźnie: w pierwszym wypadku oznacza to nakaz przeznaczania części dochodów na polepszenie bytu pracowników oraz zakaz stosowania lokautu, w drugim — zakaz strajku; potwierdzając prawo do własności prywatnej, państwo zastrzega sobie jednak możliwość przejęcia obowiązków szefa przedsiębiorstwa w szczególnych wypadkach; ustanowione zostaną związki branżowe oraz stowarzyszenie, „zrzeszające wszystkich pracowników usług oraz gałęzi przemysłu pod kierunkiem państwa”, tj. jednolita Organizacja Syndykalna.

Ustawa o Kortezach, jako najwcześniejsze z praw określających ustrój polityczny państwa, wprowadzała system reprezentacji „organicznej” społeczeństwa; Kortezy składały się z 563 reprezentantów (procuradores), z których poszczególne kategorie stanowili: wiryliści świeccy (ministrowie, burmistrzowie 50 prefektur, członkowie Rady Narodowej Ruchu Narodowego, prezesi najwyższych organów sądowych, rektorzy uniwersytetów) i duchowni (kardynałowie i biskupi), nominaci Szefa Państwa spośród korpusu oficerskiego i urzędników administracji państwowej (w liczbie 25), przedstawiciele wolnych zawodów (również 25) oraz wybieralni pośrednio (odpowiednio: przez ojców rodzin i zamężne kobiety, organa uchwałodawcze samorządów municypalnych i prowincjonalnych oraz władze związkowe) przedstawiciele rodzin, municypiów i prowincji oraz syndykatów; w zakresie ustawodawstwa Kortezy miały prawo samodzielnego wydawania ustaw i podejmowania uchwał w sprawach mniej istotnych, natomiast w zakresie spraw zasadniczych miały uprawnienia opiniodawcze i mogły wprowadzać poprawki do przedkładanych projektów rządowych (co czyniły swobodnie, chętnie i często); zgody Kortezów wymagały także najważniejsze dla państwa decyzje: wypowiedzenie wojny i zawarcie pokoju, ratyfikacja umów międzynarodowych oraz związane z sukcesją urzędu Szefa Państwa; ustawy fundamentalne były również poddawane pod referenda. Rady municypalne były wybierane w następujący sposób: 1/3 radnych pochodziła z wyborów powszechnych, 1/3 była wybierana przez miejscowe syndykaty, pozostałą 1/3 wybierali sami radni z poprzednich kategorii.

Karta Praw Hiszpanów, w art. 1 przyjmowała za fundament ustroju chrześcijańską zasadę personalistyczną, ujęta w duchu tomistycznej koncepcji dobra wspólnego (bonum commune): „Państwo Hiszpańskie ogłasza, jako naczelną zasadę swego postępowania, szacunek dla godności, integralności i wolności osoby ludzkiej, uznając człowieka za nosiciela wiecznych wartości i członka wspólnoty narodowej, za właściciela obowiązków i praw, których wykonywanie gwarantuje w porządku dla wspólnego dobra”; w art. 6, potwierdzając, że jedynym kultem publicznym, „cieszącym się opieką państwa” jest religia katolicka, uznawała wolność sumienia oraz prawo innych wyznań do kultu prywatnego: „Żadna osoba nie będzie narażona na trudności z powodu swoich przekonań religijnych, ale żadne ceremonie ani zewnętrzne manifestacje [podkr. moje — J.B.], z wyjątkiem tych, które wynikają z religii katolickiej, nie będą dopuszczone”; Karta przyznawała każdemu Hiszpanowi prawo „swobodnego wyrażania swoich myśli, pod warunkiem, że nie będą one naruszać fundamentalnych zasad państwa” (art. 12) oraz „gromadzenia się i zrzeszania w celach dozwolonych i zgodnych z przepisami zawartymi w ustawach” (art. 16); to ostatnie wykluczało możliwość tworzenia partii politycznych, jako „najbardziej szkodliwego i destrukcyjnego” elementu demokracji parlamentarnych.

Ustawa o Sukcesji, w której Hiszpania, zdefiniowana jako „jedność polityczna, państwo katolickie, społeczne i reprezentacyjne, pozostając w zgodzie z własną tradycją, deklaruje, iż konstytuuje się jako Królestwo” (art. 1), przesądzała kardynalną kwestię formy ustroju politycznego; w art. 6 uściślała, że „w każdej chwili Szef Państwa będzie mógł zaproponować Kortezom osobę, która — w jego ocenie — będzie mogła któregoś dnia przejąć po nim sukcesję, uzyskując tytuł króla lub regenta, po spełnieniu warunków wymaganych przez niniejszą ustawę, jak również będzie mógł im przedstawić do zatwierdzenia odwołanie tej osoby z urzędu, nawet gdyby została ona już wcześniej zaakceptowana przez Kortezy”; do wspomnianych warunków należały: królewskie pochodzenie kandydata, płeć męska, wyznanie katolickie i ukończone 30 lat; tron miał być dziedziczny; kobiety nie mogłyby królować, lecz mogłyby przekazać prawo do sukcesji swoim potomkom (przyjęto więc tzw. prawo semisalickie); jednocześnie funkcja Szefa Państwa, czyli „odpowiedzialność za państwo” nadal „spoczywa na Caudillo Hiszpanii i Krucjaty, Generalísimo armii, Francisco Franco Bahamonde” (art. 2); gdyby Caudillo zmarł, nie wskazawszy kandydata do Korony, uczynić to miały wspólnie rząd i Rada Królestwa; kompetencje Szefa Państwa, odpowiedzialnego za utrzymanie suwerenności i integralności Hiszpanii, były szerokie, lecz ograniczone prawami fundamentalnymi: był on naczelnym wodzem sił zbrojnych, reprezentował państwo w stosunkach zagranicznych, mianował szefa rządu (jefe del gobierno) spośród 3 kandydatów przedstawionych przez Radę Królestwa (ten przepis wszedł w życie dopiero 8 VI 1973), a na wniosek premiera powoływał ministrów; władzą wykonawczą Szef Państwa kierował, nie odpowiadając przed parlamentem, wyjąwszy odwołanie premiera (gdyby ten został powołany), do czego byłaby potrzeba zgoda Kortezów.

Organem doradczym — a w niektórych, określonych ustawą wypadkach (wetowanie ustaw, stosowanie środków nadzwyczajnych w sytuacji zagrożenia państwa, rozpisywanie referendów i odwoływanie rządu), współdecydującym — Szefa Państwa stawała się, utworzona na mocy Ustawy Sukcesyjnej 26 II 1948, Rada Królestwa; składała się ona z 15 członków: 6 wirylistów (najwyższy rangą i starszeństwem biskup będący deputowanym do Kortezów, najwyższy po Generalísimo rangą generał, Szef Sztabu Generalnego, Prezes Sądu Najwyższego, Przewodniczący Rady Stanu — hiszpański odpowiednik NSA, Prezes Królewskiej Akademii Nauk) oraz 10 członków wybieranych w grupach przez Kortezy: po 2 członków Rady wybierali deputowani reprezentujący syndykaty, samorządy terytorialne, rodziny i deputowani członkowie Rady Narodowej Movimiento, po 1 członku deputowani reprezentujący samorządy wolnych zawodów i deputowani — rektorzy uniwersytetów.

Ustawa o Zasadach Ruchu Narodowego anulowała 26-punktowy program Falangi, a tym samym zawarte w nim akcenty radykalnego nacjonal-syndykalizmu, wprowadzając na ich miejsce podkreślenie katolickiego charakteru państwa, zasady nadrzędności dobra wspólnego narodu nad interesami indywidualnymi i grupowymi oraz uczestnictwo obywateli w sprawowaniu władzy poprzez rodziny, syndykaty i municypia; zniknęło z niej sformułowanie o „rewolucji narodowosyndykalistycznej”; nie wspominała też nic o szczególnej roli syndykatów w kierowaniu życiem gospodarczym i nie odrzucała już ustroju kapitalistycznego, ani nie dopuszczała ograniczeń własności prywatnej; powtórzyła za Ustawą o Sukcesji określenie ustroju państwa jako monarchii „katolickiej, społecznej, tradycjonalnej i reprezentacyjnej”; deklarowała otwarcie Ruchu dla wszystkich Hiszpanów akceptujących jego zasady.

Ustawa Organiczna modyfikowała ustrój autorytarny w duchu „demokracji organicznej” (democracia orgánica) — przeciwstawionej jasno „demokracji liberalnej” — poprzez: wprowadzenie (w liczbie 108 osób) kategorii procuradores Kortezów wybieranych przez reprezentantów rodzin w głosowaniu powszechnym; określenie trybu zaskarżania (recurso de contrafuero) ustaw i aktów rządowych, niezgodnych z ustawami zasadniczymi państwa: organami uprawnionymi do wszczęcia tej procedury zostały Rada Narodowa Movimiento i specjalna komisja Kortezów, a rozstrzygnięcie skargi, na wniosek rady Królestwa, należało do Szefa Państwa; ustawa oddzielała także funkcje Szefa Państwa i szefa rządu, powiększała skład i zakres funkcji Rady Królestwa oraz zwiększała liczbę członków Rady Narodowej Movimiento pochodzących z wyboru; „pionowe” syndykaty zostały zastąpione stowarzyszeniami pracodawców, kadry technicznej i robotników; warunki zasad pluralizmu politycznego i udziału obywateli w życiu politycznym miały być określone w dalszych ustawach szczegółowych, wszelako z wykluczeniem partii politycznych, charakterystycznych dla „jałowej ideologii demokratycznej”.

System frankistowski — ewoluujący od „pełnego” autorytaryzmu i monokracji w ustroju politycznym oraz narodowego syndykalizmu w ustroju społecznym do autorytaryzmu ograniczonego demokracją „organiczną” i katolickiego neokapitalizmu — w swojej ostatecznej postaci może być zdefiniowany jako współczesna, lecz zakorzeniona w tradycji cywilizacji łacińskiej i narodowej — hiszpańskiej, odmiana opisanego przez św. Tomasza z Akwinu „rządu mieszanego” (regimen commixtum), tj. łączącego pierwiastek monarchiczny (władza Szefa Państwa), arystokratyczny (Rada Królestwa, duchowni i świeccy wiryliści Kortezów) i demokratyczny (reprezentanci rodzin, gmin i syndykatów w Kortezach oraz samorząd municypalny); „ustawy fundamentalne” Państwa Hiszpańskiego są też ostatnim w Europie pomnikiem nieliberalnej i tradycjonalistycznej jurysprudencji, opartej o nieindywidualistyczną, zintegrowaną, realistyczną i spirytualistyczną koncepcję człowieka jako istoty z natury przeznaczonej do dobra i życia we wspólnocie, ale wskutek upadku grzechowego skłonnej do zła i anarchii; osoby powinnej Bogu i płynącej od niego władzy miłość i posłuszeństwo, a uprawnienia czerpiącej nie „z własnego nadania”, lecz z wypełniania tych powinności.

M. Gallo, Histoire de l`Espagne franquiste, Verviers 1969; J.R. Nowak, Przemiany wewnętrzne w Hiszpanii, „Sprawy Międzynarodowe” 3 (1969); J. Georgel, Le Franquisme: histoire et bilan, Paris 1970; J. Linz, An Authoritarian Regime — Spain, [w:] E. Allart, S. Rokkan, Mass Politics, New York 1970; J.R. Nowak, Hiszpania po wojnie domowej (1939-1971), Warszawa 1972; T. Mołdawa, Koncepcja roli ustrojowej szefa państwa w Hiszpanii, „Studia Nauk Politycznych” 2 (1973); R. de la Cierva, Historia del franquismo. Origines y configuración, 1939-1945, Barcelona 1975; T. Mołdawa, Ogólna koncepcja stosunków między państwem a ruchem narodowym w Hiszpanii, „Państwo i Prawo” 8-9 (1975); K. Fekecz, Państwo Hiszpańskie. Estado Español, Warszawa 1976; R. Garriga, La España de Franco, Madrid 1976[2]; T. Mołdawa, Ewolucja ustroju politycznego Hiszpanii współczesnej, Warszawa 1976; J. de Esteban, L. López Guerra, La crisis del Estado franquista, Barcelona 1977; R. Abellá, Por el imperio hacia Dios, crónica de una posguerra (1939-1955), Barcelona 1978; R. de la Cierva, Historia del franquismo: aislamiento, transformación, agonía (1945-1975), Barcelona 1978; T. Mołdawa, Podstawowe instytucje ustroju politycznego Hiszpanii (1936-1976), Warszawa 1978; T. Mołdawa, Z zagadnień doktryny polityczno-ustrojowej frankizmu, „Zeszyty Naukowe Instytutu Nauk Politycznych UW” 8 (1981); J.F. Badia, El régimen de Franco, Madrid 1983; J.-M. García Escudero, Historia política de la era de Franco, Madrid 1984; J. Fontana (red.), España bajo el franquismo, Barcelona 1986; Gómez Fernández, El franquismo y la iglesia, Madrid 1986; D. Sueiro, B. Díaz Nosty, Historia del franquismo, I-II, Madrid 1986; S.G. Payne, The Franco Regime 1936-1975, Wisconsin 1987; P. Sawicki, El concepto de Unidad en la propaganda franquista. Notas para la historia de una obsesión (1937-1962), „Romanica Wratislaviensia” 27 (1987); K. Sobolewska-Myślik, Hiszpański frankizm w okresie przemian, „Dzieje Najnowsze” 3-4 (1988); J. Tusell, S. Sueiro, J.M. Marin, M. Casanova, El Régimen de Franco (1936-1975), Madrid 1993; A. Wielomski, Carl Schmitt we frankistowskiej Hiszpanii, „Pro Fide Rege et Lege” 3-4/32/ (1998); P. Mioduszewski, Ustrój polityczny frankistowskiej Hiszpanii, „Pro Fide Rege et Lege” 2/34/ (1999).