Le Conservateur

Jacek Bartyzel

„CONSERVATEUR, Le” („Konserwatysta”/„Zachowawca”) — półperiodyczne pismo ukazujące się z inicjatywy i pod redakcją F.-R. de Chateaubrianda w Paryżu od X 1818 do III 1820; pierwszy w historii teoretyczny organ uświadomionego konserwatyzmu, który upowszechnił również samo to pojęcie w jego funkcji ideowego samookreślenia prawicy, czyli stronnictwa przeciwstawiającego się ideologii i praktyce rewolucji.

Wydawcą „C” był wydawca dzieł Chateaubrianda Le Normant, zaś zespół założycielski stanowili wraz z pomysłodawcą najsławniejsi „Doktorzy Kontrrewolucji”: L.-G.-A. wicehr. de Bonald i autor wyrażającego stanowisko tzw. „teokratów” Eseju o obojętności religijnej (Essai sur l`indifférence en matiere de religion; I-IV, 1817-1824), ks. H.-F.-R. de La Mennais (1782-1854), który jednak w późniejszym czasie odstąpił i od monarchii i od Kościoła. Głównym sponsorem „C” był hr. d`Artois (późniejszy, 1824-1830, król Francji Karol X), a organizatorem lider parlamentarny kontrrewolucyjnych „ultrasów” — E.-F.-A. d`Arnauld bar. de Vitrolles (1774-1854). Akcjonariuszami pisma byli też inni wybitni ultrasi, należący także do świeckiego zakonu „Rycerzy Wiary” (les Chevaliers de la Foi), m. in.: ostatni premier Restauracji, Jules diuk de Polignac (1780-1847); Jean bar. de Frénilly (1768-1848); J.-G. bar. Hyde de Neuville (1776-1857) i Edouard II, 3 diuk de Fitz-James (1776-1838). W zespole redakcyjnym, oprócz Bonalda i La Mennaisa, znaleźli się: Wielki Mistrz Zakonu Rycerzy Wiary — Mathieu wicehr. de Montmorency (1767-1826); Barthélemy wicehr. de Castelbajac (1776-1870) i Joseph Fiévée (1769-1839). Większość tekstów opublikowanych w piśmie była autorstwa redaktora naczelnego, a na drugim miejscu Bonalda; często pisali również: ks. C.-G. kard. La Luzerne (1738-1821), który opublikował tam m. in. tekst o konstytucji Sur la Lettre et l`Esprit de la Charte, będący rozwinięciem tez zawartych w broszurze z 1815 Sur la différance de la Constitution française et de la Constitution anglaise, gdzie bronił „monarchii według Karty”, ale akcentował jej oryginalny i zgodny z duchem ustroju Starej Francji charakter; redaktor kilku dzienników rojalistycznych w różnych epokach — P.-S. Laurentie (1793-1876); późniejszy redaktor „La Gazette de France” i teoretyk „rojalizmu narodowego” — ks. A.-E. de Genoude (1792-1849). Pismo ukazywało się celowo jako półperiodyczne, aby nie podlegać cenzurze, którą objęte były dzienniki.

Pierwszy numer „C” ukazał się 8 X 1818 (z datą 5 X). Otwierał go 40-stronicowy manifest napisany przez redaktora w formie listu otwartego do wydawcy. W tekście tym Chateaubriand zbijał tezę antyburbońskiej opozycji liberalnej (les Constitutionnels), jakoby Karta była zasługą Rewolucji, a rojalizm przeciwny był wolności. Głosił, iż nie należy wierzyć demagogom krzyczącym wolność i wznoszącym jej ołtarze: „Oni nigdy nie chcieli wolności, nigdy jej nie służyli; oni chcą jednej rzeczy: poniżenia wszystkiego, co się ponad nich wznosi. Oni jutro witać będą despotyzm, byleby im przyniósł równość z [17]93 r.; ich mniemana miłość wolności stoi na zazdrości i nienawiści. Republika, której pragną, jest republiką niewolników, powszechną niwelacją usadowioną na cmentarzysku wolnych dusz ludzkich”. Rojaliści natomiast bronią zarazem ładu i wolności, które złączone być mogą jedynie pod prawowitą dynastią: „W przeciwieństwie do nich my jesteśmy za wolnością, my stoimy przy niej. Szczere uznanie monarchii konstytucyjnej stanowi siłę naszą, ale zarazem twierdzimy także, że poza monarchią Bourbonów nie ma zbawienia dla Francji. […] Głosząc wierność Królowi i dynastii, i wierność konstytucji, chylimy czoło przed majestatem monarszym, głęboko to czując, że są wypadki — np. wojny lub powstania — gdy autorytet monarchy powinien mieć w sobie coś z dyktatury Rzymskiej; tron powinien nam imponować nie tylko blaskiem, ale i potęgą; niech będzie tarczą naszą”.

W konkluzji wyakcentowano aprobatę dla monarchii konstytucyjnej (la Monarchie selon la Charte) i wypunktowano wszystkie wartości naczelne — tak „stare”, jak „nowe” — konserwatyzmu: „'Konserwatysta' wspiera religię, Króla, wolność, Kartę i prawych ludzi” ('Le Conservateur' soutiendra la religion, le Roi, la liberté, la Charte er les honnetes gens'). Inny publicysta „C” — Charles-Marie d`Irumberry hr. de Salaberry (1766-1847) — definiował cel konserwatyzmu jako walkę „przeciwko wrogom religii, panującej dynastii, a przyjaciołom protestantyzmu i nieprawowitości, czyli suwerenności ludu”. Większość współpracowników „C”, będących zwolennikami absolutyzmu, nie podzielała jednak naczelnej idei politycznej Chateaubrianda (i jego umiarkowanego konserwatyzmu) o konieczności pogodzenia monarchistycznego legitymizmu z liberalnym konstytucjonalizmem, a tym bardziej jego namiętnego przywiązania do idei wolności prasy; łączył ich jedynie wspólny wróg, jakim była rządząca do 1821 „lewica dynastyczna”, pobłażliwa dla rewolucyjnych królobójców.

„C” przetrwał 18 miesięcy: upadł w III 1820, pomimo największej w całym kraju (dochodzącej do 8 tys.) liczby abonentów, nie bez winy rojalistów; jak przyznał w Pamiętnikach Vitrolles, „stronnictwo to w swoim pysznym egalitaryzmie nie uznawało w nim [tj. w Chateaubriandzie] żadnej wyższości, ani talentu, ani zasług”. Bezpośrednią przyczyną zamknięcia pisma była wszelako groźba poddania go cenzurze, jako następstwo ataków na tolerujący spiski neojakobinów rząd E. Decazesa, którego „C” czynił moralnym sprawcą zamordowania 13 II 1820 diuka de Berry. Pomimo upadku, „C” przygotował grunt pod wyniesienie do władzy przywódcy prawicy „ultrasowskiej” — Josepha hr. de Villele`a (1773-1854), który z wielkim pożytkiem dla Francji rządził do 1827. Po zniknięciu „C” Bonald, hr. de Saint-Victor, Genoude i kard. La Luzerne kontynuowali przez półtora roku (1 III 1820 — 27 X 1821) jego edycję pod tytułem „Le Défenseur” („Obrońca”).

Opr.: E. de Beau de Loménie, La carriere politique de Chateaubriand de 1814 a 1830. Paris I-II, 1929; M. Zdziechowski, Chateaubriand i Bourbonowie. Wilno 1934; N. E. Hudson, Ultra-Royalism and the French Restoration. Cambridge 1936; D. Bagge, Les idées politiques en France sous la Restauration. Paris 1952; G. de Bertier de Sauvigny, La Restauration. Paris 1955, 1990[4]; Ch. Ledré, La presse a l`assaut de la monarchie (1815-1848). Paris 1960; J.-J. Oeschlin, Le mouvement ultra-royaliste sous la Restauration. Son ideologie et son action politique (1814-1830). Paris 1960; J. Cabanis, Karol X. Król-ultras. Warszawa 1981; Chateaubriand, Pamiętniki zza grobu. Warszawa 1991; A. Wielomski, Konserwatyzm francuski w przededniu Restauracji, „Archiwum Historii Myśli Politycznej” V, 1995.