Monokracja

Jacek Bartyzel

MONOKRACJA (gr. mónos – jeden, kratos – władza, rządy, siła) – system polityczny oparty na osobistych rządach jednostki bez sprecyzowanego pochodzenia, legitymizacji oraz reguł sprawowania i przekazywania władzy.

Zgodnie z etymologią i znaczeniem dosłownym pojęcie m. obejmuje wszystkie odmiany jedynowładztwa z monarchią włącznie; w praktyce jednak i w literaturze politologicznej przyjęło się znaczenie zawężone właśnie do form niemonarchicznych i niedynastycznych; o ile bowiem monarchia jest ustrojem, w którym „rządy jednego” są zasadą (archia) powszechnie akceptowaną, usprawiedliwioną przez tradycję i doprecyzowaną szeregiem reguł określających porządek i tryb obejmowania władzy, jej sprawowania i przekazywania, o tyle w m. rządzący może dojść do władzy w różny, trudny do przewidzenia, zależny od przypadku, zarówno legalny jak i nielegalny, sposób (jego władza bierze się „znikąd”); fakt piastowania przez niego władzy osobistej może być, ale nie musi, oficjalnie proklamowany i promulgowany, jak również otwarta pozostaje kwestia sukcesji; „przypadkowość” oznaczać może w tym wypadku również sytuację, w której rządzący staje się monokratą wbrew swoim pierwotnym dążeniom i intencjom, wskutek wewnętrznej logiki rozwoju wypadków, do których zaistnienia w jakiejś mierze sam się przyczynił; jakikolwiek byłby tytuł przez niego przyjęty, jest on zawsze „księciem nowym” (il principe nuovo) w sensie określonym przez N. Machiavellego, jako ten, który władzy nie odziedziczył, lecz pozyskał ją „obcym lub własnym orężem, przez szczęście lub osobistą dzielność” (Książę, I, 1).

Systemy monokratyczne występują we wszystkich epokach i cywilizacjach, jednak regułą jest ich pojawianie się w „przejściowych” czasach kryzysu dominującej wcześniej formy ustroju, np. greckiej polis arystokratycznej lub demokratycznej, rzymskiej republiki, nowożytnej monarchii absolutnej czy współczesnej demokracji parlamentarnej. W dawniejszych czasach monokracjami były m.in.: greckie tyranie, rzymskie dyktatury na czas nieograniczony (in perpetuum) u schyłku republiki (Sulli, a następnie Cezara), protektorat O. Cromwella w Commonwealth of England, konsulat Napoleona Bonaparte u schyłku I Republiki Francuskiej; w XX w. monokracje pojawiły się zarówno w systemach autorytarnych (m.in. J. Piłsudski w Polsce, A. Salazar w Portugalii, F. Franco w Hiszpanii, Ph. Pétain w Państwie Francuskim, G. Vargas w Brazylii, J.D. Peron w Argentynie), jak totalitarnych (B. Mussolini we Włoszech, A. Hitler w Niemczech, J. Stalin w ZSSR, Mao Zedong w Chinach komunistycznych, Kim Ir Sen w Korei Północnej); pozycję zbliżoną do monokratycznej osiągali także niektórzy przywódcy w systemach demokratycznych (T.G. Masaryk w Czechosłowacji, F.D. Roosevelt w USA, Ch. de Gaulle we Francji).

M. jest systemem „pustym” w sensie treści ideowej i moralnej; znaczy to, że a priori nie suponuje żadnej doktryny, ideologii, światopoglądu czy systemu wartości; pojawia się w „sytuacji wyjątkowej”, jako odpowiedź na panujący kryzys, a to jaką treścią zostanie wypełniona jest wypadkową różnych okoliczności, w tym zasad i moralności rządzącego; z tego powodu monokracje mogą okazać się zarówno zbrodnicze (jak hitleryzm, stalinizm czy maoizm), jak i dobroczynne, prowadzące do sanacji politycznej i moralnej państwa; monokracje ustabilizowane oraz kierujące się dobrem wspólnym i pragnieniem zapewnienia pokoju społecznego przekształcają się z reguły w monarchie – cesarstwa (jak rzymskie czy napoleońskie) lub królestwa (jak frankizm w Hiszpanii).

Ch. Maurras, Dictateur et Roi, Paris 1903; A. Trzaska-Chrząszczewski, Od sejmowładztwa do dyktatury. Studium polityczno-porównawcze, Warszawa 1930; A. Cobban, Dictatorship: Its History and Theory, London 1939; G. Hallgarten, Devils and Saviours. A History of Dictatorship since 600 b.C., London 1960; M. Duverger, De la dictature, Paris 1961.