Niccolo Machiavelli

Jacek Bartyzel

MACHIAVELLI Niccolo, Machiavel, Makiawel (ur. 3 V 1469 we Florencji — zm. 21 VI 1527 tamże) — włoski pisarz, historyk i myśliciel polityczny, przedstawiciel renesansowego humanizmu i główny reprezentant „realizmu politycznego”, zwanego też od jego nazwiska „makiawelizmem”.

ŻYCIE I DZIEŁA

M. pochodził z niezamożnej, lecz starej rodziny szlacheckiej, związanej polityczną tradycją z antycesarskim i propapieskim stronnictwem gwelfów; ojciec — prawnik, messer Bernardo di Niccoló — zapewnił mu staranną edukację domową, będącą zresztą czymś zwyczajnym w stolicy humanizmu, przeżywającej w XV w. swój największy rozkwit, pod rządami Wawrzyńca Wspaniałego (Lorenzo il Magnifico) z rodu Medyceuszów. W 5 dni po upadku 4-letniej teokratycznej tyranii dominikanina Girolamo Savonaroli, spalonego na stosie 23 V 1498, M. został powołany przez Radę Osiemdziesięciu na urząd sekretarza Drugiej Kancelarii, zawiadującej polityką wewnętrzną i sprawami wojny, a miesiąc później także sekretarza Rady Dziesięciu. Początkowo zajmował się tylko korespondencją urzędową, nigdy też nie miał uprawnień do podejmowania decyzji politycznych, a jedynie opiniodawcze; rychło jednak, zyskawszy zaufanie gonfaloniera Republiki — Piera Soderiniego, zaczął być wysyłany w misjach dyplomatycznych — zawsze jednak w charakterze „szarej eminencji”, towarzyszącej wysłannikowi oficjalnemu. Pomiędzy 1500 a 1511 wyjeżdżał 20 razy, m.in. do Francji, Niemiec, Szwajcarii, papieskiej Romanii (gdzie prowadził rokowania z księciem Valentino, Cesarem Borgią) oraz do Rzymu 1503 na konklawe; towarzyszył też papieżowi Juliuszowi II podczas jednej z jego licznych wypraw wojennych.

W 1508 powierzono mu zorganizowanie milicji narodowej Republiki do wojny z Pizą, jednak 1512 formacja ta — zdaniem M. wartościowsza od wojsk najemnych — pierzchła w panice pod Prato na sam widok wojsk hiszpańskich. Konsekwencją klęski był upadek Republiki Florenckiej i przywrócenie władzy książęcej Medyceuszów. M., pozbawiony urzędu uchwałą Signorii z 7 XI 1512, w II 1513 dostał się nawet do więzienia pod zarzutem udziału w spisku republikańskim Piera Paola Boscolego i Agostina Capponiego, gdzie był torturowany; jako iż nie dowiedziono mu czynnego udziału (choć był na liście uczestników sprzysiężenia, znalezionej u jego inicjatorów), został uwolniony, z nakazem opuszczenia Toskanii. Zamieszkał w willi w Sant`Andrea in Percussina k. San Casciano (zaledwie ok. 30 km od Florencji), gdzie napisał swoje najsławniejsze dzieła: Księcia i Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza, opublikowane jednak dopiero pośmiertnie, a także komedię Mandragora.

Swobodę poruszania się odzyskał M. 1516; połowicznym skutkiem jego zabiegów o powrót do polityki było powierzenie mu (ok. 1520) przez Medyceuszów spisania dziejów Florencji, a także drugorzędnych zleceń politycznych. Po ukończeniu Historii florenckich udał się V 1525 do Rzymu na dwór papieża — Medyceusza, Klemensa VII, od którego otrzymał w darze za książkę 120 złotych dukatów.

Kiedy z kolei — wskutek inwazji na Italię wojsk cesarza Karola V — z Florencji zostali (1527) ponownie wygnani Medyceusze, M. chciał znów wejść w służbę Republiki, ale przegrał publiczne głosowanie na urząd sekretarza Drugiej Kancelarii. Miesiąc później M. zmarł pozostawiając rodzinę w „ostatniej nędzy”, został jednak pochowany w kościele Santa Croce we Florencji, pełniącym rolę narodowej nekropolii.

Komedie M.: Clizia (1506) i Mandragora (1521; I. Mandragola czyli napój zapładniający, tł. E. Boyé, Warszawa 1924, 1986[2]; II. Mandragora, przeł. M. Wyszogrodzka-Ślaska, R. Kołoniecki, w: Wybór pism, Warszawa 1972), jak również nowela O Belfagorze arcydiable (tł. J. Gałuszka, w: tamże), poemat alegoryczny Dell`asino d`oro (1515) i Discorso o dialogo intorno alla nostra lingua (1515) zaliczane są do wybitnych osiągnięć literatury włoskiego renesansu; mniejsze znaczenie ma wierszowany utwór historyczny Decennale primo.

Do pism politycznych i historycznych M. należą: Uwagi przygotowane dla Urzędu Dziesięciu o sprawach Pizy (1499; Wybór pism…); De natura gallorum (1501), Ritratto di cose di Francia (1501); Ragguaglio della cose fatte dalla repubblica fiorentina per quietare le parti di Pistoia (1501); O sposobie postępowania ze zbuntowaną ludnością Valdichiany (1503; Wybór pism…); Poselstwo do księcia Valentino w Romanii (1503; tamże); Opis sposobu użytego przez księcia Valentino dla zgładzenia Vitellozza Vitellego, Oliverotta da Fermo, pana Pagola i księcia Graviny Orsiniego (1503; tamże); Parole da dirle sopra la provisione del danaio… (1503); Discorso dell`ordinare lo stato di Firenze alle armi (1506), Nove delle Milizia (1506), Compendium rerum decennio in Italia gestarum (1506), Rapporto delle cose della Magna (1508, wyd. 1532); Ritratti delle cose dell`Allemagna (1512), Lega Santa (1512), Ai Palleschi (1512), Il Principe (1513, wyd. 1532; I. Traktat o „Księciu”, tł. A. Sozański, Kraków 1868, Sambor 1879[2]; II. Książę, tł. W. Rzymowski, Warszawa 1917, Wrocław 1980[3]; III. Książę, tł. Cz. Nanke, Warszawa — Lwów 1920, Warszawa 1999[5]); Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio (1520, wyd. 1532; I. Uwagi Machiavela wysnute z Liviusza Historii Rzymskiej, tł. A. Sozański, I-IV, Wenecja — Sambor 1874-77; II. Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza, tł. K. Żaboklicki, Wybór pism…); Dialoghi dell`arte della guerra (1520; O sztuce wojennej /fragmenty/, tamże); Sommario delle cose della citta di Lucca (1520); Discorso per rassettare le chose di Firenze doppo la morte del ducha Lorenzo (1520); Żywot Castruccia Castracaniego z Lukki (1520, wyd. 1532; Wybór pism…); Memoriale a Raffaello Girolami… (1532), Le Istorie Fiorentine (1525, wyd. 1532; I. Historia Florencji (fragmenty ks. III, IV, V i VIII), w: M. Manelli, Machiavelli, Warszawa 1968; II. Historie florenckie (ks. II, III, VII, VIII), tł. J. Malarczyk, w: Wybór pism…; III. Historie florenckie, tł. K. Estreicher, Warszawa — Kraków 1990); Relazione di una visita fatta per fortificare Firenze (1525); Provizione (1525). Pośmiertnie ukazały się też: Legazioni e commisioni, I-VI, Firenze 1852; Scritti inediti, Firenze 1857; Le legazioni e altri scritti diplomatici, I-III, Milano 1928 oraz listy: Lettere familiari, Firenze 1883; Lettere, I-II, Lanciano 1915; Lettere, Milano 1961.

Wielokrotnie wydawano dzieła zebrane M.: Tutte le opere di Niccoló Machiavelli (tzw. testina; I-V, 1550); Le Opere, I-VI, Firenze 1873-77; Tutte le opere storiche e letterarie, Firenze 1929; Opere, I-II, Milano — Roma 1938-39; Tutte le opere, I-II, Milano 1949-50; Opere complete, I-VIII, Milano 1960-65; Tutti le opere, Firenze 1971. Ważniejsze wybory dzieł to: Scritti politici scelti, I-II, Milano 1910-25; Opere politiche, Firenze 1969; Legazioni, Commisarie, Scritti di governo, Bari 1971; a w języku polskim: Wybór pism, w: M. Manelli, Machiavelli, Warszawa 1968; Wybór pism, Warszawa 1972 oraz Myśli o ludziach, Warszawa bdw i Myśli cyniczne, Białystok 1993.

J. Pulver, Machiavelli: The Man, His Work and His Times, London 1937; J.H. Whitfield, Machiavelli, Oxford 1947; A. Kłoskowska, Machiavelli jako humanista na tle włoskiego Odrodzenia, Łódź 1954; J. Garewicz, Machiavelli a humanizm epoki Renesansu, „Myśl Filozoficzna” 1955, nr 4(18); R. Ridolfi, Vita di Niccolo Machiavelli, Roma 1954; H. Barycz, Myśl i legenda Machiavellego w Polsce w wieku XVI i XVII, w: Spojrzenie w przeszłość polsko-włoską, Warszawa 1965; G. Procacci, Studi sulla fortuna del Machiavelli, Roma 1965; G. Sasso, Machiavelli e Cesare Borgia, Roma 1966; M. Manelli, Machiavelli, Warszawa 1968; J. Malarczyk, La fortuna di Niccolo Machiavelli in Polonia, Warszawa 1969; G. Prezzolini, Vita di Niccolo Machiavelli Fiorentino, Milano 1994.

R.C. Clark, Machiavelli: Bibliographical Spectrum, „The Review of National Literatures” 1970, nr 1; R. Longo Cioffi, Bibliografia Machiavelliana (1987-2000), www.filosofia.unina.it/longocioffi/machiavel.html.