Restauracja

Jacek Bartyzel

RESTAURACJA (łac. restauratio — odnowienie, przywrócenie) — w sensie politycznym: przywrócenie ustroju monarchicznego i dynastii obalonej wskutek rewolucji i zastąpionej przez reżimy demokratyczno-liberalne, dyktatorskie lub cezarystyczne, lecz zawsze odwołujące się do „woli ludu”.

Historycznie pojęcie r. odnosi się do takich zdarzeń, jak przywrócenie panowania Stuartów w Anglii i Szkocji po rewolucji purytańskiej, Burbonów we Francji, Hiszpanii i Neapolu, Braganzów w Portugalii oraz innych prawowitych dynastii w pozostałych państwach włoskich, niemieckich i Holandii po zwycięstwie koalicji antynapoleońskiej, oraz ponownie Burbonów w Hiszpanii po upadku I Republiki.

1o Restauracja Stuartów (1660-1688). Przywrócenie władzy królewskiej w Anglii i Szkocji nastąpiło w dwa lata po śmierci sprawującego dyktatorską władzę w Republice Angielskiej (Commonwealth of England) Lorda-Protektora Oliviera Cromwella; niezadowoleni z nieudolnych rządów jego syna i następcy na urzędzie, Richarda Cromwella, generałowie, którym przewodził George Monk, porozumieli się z przebywającym na wygnaniu we Francji królem de iure od 1649 Karolem II, i po uzyskaniu od niego przebaczenia za współudział w królobójstwie na jego ojcu, Karolu I, wezwali go do objęcia władzy; za jego rządów uformowały się dwa stronnictwa, będące protoplastami konserwatystów i liberałów: obrońcy prerogatyw Korony i hierarchicznego Kościoła Anglikańskiego, czyli torysi, oraz zwolennicy supremacji parlamentu i w pełni sprotestantyzowanego i zdemokratyzowanego „Kościoła Niskiego” (Low Church), czyli wigowie (obie nazwy miały pierwotnie charakter obelżywy, gdyż tory oznacza irlandzkiego bandytę, a whig — szkockiego zbójnika); oficjalną doktryną r. w Anglii była teoria „boskiego prawa królów” (Divine Right of the Kings), wywodząca prerogatywy monarsze bezpośrednio z nadania Boga, który stwarzając Adama przydał mu nieograniczoną władzę ojca i króla, dziedziczoną przez kolejnych monarchów; z tą religijną koncepcją kontrastowała faktycznie najbardziej znamienna cecha epoki r., jaką było daleko posunięte rozluźnienie obyczajów na dworze i pośród arystokracji, co stanowiło reakcję na sekciarski rygoryzm rządzących dotąd purytanów; „przykład” dawał sam król jako ojciec 14 nieślubnych dzieci; odzwierciedleniem tej hedonistycznej i libertyńskiej atmosfery była ówczesna kultura, zwłaszcza dramat i teatr, w którym po raz pierwszy dopuszczono na scenę aktorki (jedna z nich — analfabetka Nell Gwyn, została w końcu kochanką króla i księżną St. Albany); po śmierci Karola II (1685) królem został jego brat, Jakub II (jako władca Szkocji — Jakub VII), który już 1673 przeszedł na katolicyzm; obawy protestantów, że „król — papista” będzie chciał dokonać także rekatolicyzacji państwa oraz ustanowić władzę absolutną, wzmogły się z chwilą powicia przez jego drugą małżonkę — katoliczkę męskiego potomka, co wykluczało nadzieję na przeczekanie „tyrana”, po którym dotychczas prawa do tronu dziedziczyła córka z pierwszego małżeństwa — protestantka Anna; 1688 wigowska opozycja porozumiała się z częścią przywiązanych do anglikanizmu torysów i wznieciła rebelię (nazwaną później „Chwalebną Rewolucją”), wzywając na tron Annę i jej męża, księcia Wilhelma II Orańskiego; ich przybycie na wyspę i proklamowanie ich władcami, ucieczka Jakuba II do Francji oraz ustawowe wykluczenie książąt katolickich z praw do tronu, zakończyły okres r., inaugurując jednocześnie ewolucję ustroju brytyjskiego ku monarchii reprezentacyjnej i parlamentarnej.

2o Restauracja we Francji (1814/15-1830). Przywrócenie monarchii burbońskiej we Francji możliwe było dzięki pokonaniu Napoleona I przez wojska koalicji, lecz faktycznie dokonało się wbrew woli zwycięzców (zwłaszcza Austrii i Rosji), którzy wahali się pomiędzy różnymi rozwiązaniami, jak zachowanie cesarstwa pod regencją austriackiej żony Napoleona, Marii Ludwiki, albo ustanowienie nowej dynastii; swój powrót na tron prawowita dynastia zawdzięczała determinacji rojalistów (w tym F.-R. de Chateaubrianda, jako autora rozprawy O Buonapartem i Burbonach) i dyplomatycznej zręczności ministra Talleyranda, który na kongresie wiedeńskim zdołał przeforsować zasadę legitymizmu jako podstawę porewolucyjnej odbudowy Europy; obejmujący V 1814 władzę Ludwik XVIII („król z prawa” od 1795) oktrojował Kartę Konstytucyjną, gwarantującą rząd reprezentacyjny i podstawowe wolności; ten kompromisowy w stosunku do interesów spadkobierców rewolucji oraz zasad liberalizmu kurs kontynuowany był również, mimo przejściowych represji po „Stu dniach” Napoleona, przez gabinety księcia A. Richelieu (1815-1818) i É. Decazesa (1818-1820), ku niezadowoleniu ultrarojalistów („ultrasów”), co wytworzyło niezwyczajne zjawisko parlamentarnej opozycji wobec polityki króla i jego ministrów w imię absolutnych prerogatyw króla; dopiero zamordowanie przez anarchistę królewskiego bratanka, księcia de Berry (1820), wzmocniło pozycję ultrasów domagających się zerwania z pobłażaniem dla jakobińskich królobójców, odejścia od odziedziczonej po Napoleonie centralistycznej struktury państwa oraz przywrócenia faktycznie, a nie tylko deklaratywnie, monarchii „arcychrześcijańskiej” (tres-chrétienne); ich dezyderaty jedynie częściowo doczekały się realizacji przez gabinet Josepha de Villele`a (1822-1828); postulatom tym sprzyjał romantycznie usposobiony i marzący o wskrzeszeniu średniowiecznej monarchii „z Bożej łaski” brat Ludwika XVIII, hr. d`Artois, który 1824 objął władzę jako Karol X, a 1825 odbył ostatnią w dziejach Francji koronację połączoną z rytem namaszczenia; jego krótkie panowanie upłynęło pod znakiem ostrej opozycji parlamentarnej, a jednocześnie konspirowania przez liberałów, znajdujących oparcie w lożach masońskich, antyklerykalnej wielkiej burżuazji i finansowanej przez nią prasie; podjęta przez ostatniego premiera r. — księcia de Polignaca próba przywrócenia królowi pełni władzy drogą ordonansów (dekretów) o rozwiązaniu parlamentu, zmianie ordynacji wyborczej i ustanowieniu cenzury prasowej, sprowokowała wybuch kolejnej rewolucji (28-30 VII 1830), zakończonej wygnaniem Karola X i uzurpacją księcia Ludwika-Filipa Orleańskiego.

Geneza i przebieg r. w Anglii i we Francji, jak również losy przedstawicieli obu dynastii posiadają liczne analogie, które konstatował M. Zdziechowski: „W Anglii Karol I, we Francji Ludwik XVI zginęli na rusztowaniu; po nich republika w Anglii doprowadziła do despotyzmu Cromwella, we Francji — do despotyzmu Napoleona; po Cromwellu wróciła dynastia Stuartów w osobie Karola II, po Napoleonie — dynastia Bourbonów w osobie Ludwika XVIII; po Karolu II przyszedł brat jego Jakub II, po Ludwiku XVIII także jego brat Karol X; zatarg Jakuba II z narodem zakończył się jego wygnaniem, podobny koniec spotkał antykonstytucyjne zamierzenia Karola X i Francja ma już swego Wilhelma III, jest nim książę Ludwik Filip Orleański” (Chateaubriand i Bourbonowie, Wilno 1934, 206).

3o Restauracja w Hiszpanii (1874-1931). Odmienne okoliczności towarzyszyły (drugiej) r. Burbonów w Hiszpanii po okresie tzw. Sześciolecia Demokratycznego (Sexenio Democrático), na które złożyły się: pucz (pronunciamento) generałów J. Prima i F. Serrana, którzy obalili rządy królowej Izabeli II, epizod „monarchii demokratycznej” z woli Kortezów pod berłem króla-cudzoziemca, włoskiego księcia Amadeusza Sabaudzkiego (2 I 1871 — 11 II 1873), oraz zanarchizowana I Republika pod nominalną władzą 4 prezydentów w przeciągu niespełna 2 lat; 29 XII 1874 gen. Arsenio Martínez Campos proklamował „w imię armii i narodu” królem Hiszpanii syna Izabeli II — Alfonsa XII, nie napotykając oporu władz republikańskich; faktycznym twórcą r. i jej systemu politycznego był jednak wielokrotny minister i premier Antonio Cánovas del Castillo, który już 1 XII 1874 ogłosił w imieniu Alfonsa XII manifest do narodu, zawierający m.in. sformułowanie: „Bez względu na to, co przeznaczy mi los, nie przestanę być dobrym Hiszpanem, ani, jak wszyscy moi przodkowie, dobrym katolikiem, ani — jako człowiek swej epoki — prawdziwym liberałem”; zarówno ta deklaracja, jak i fakt, że już Izabela II miała wątpliwe prawa do tronu, świadczą o innej treści ideowej r. w Hiszpanii niż w poprzednich wypadkach; zasadę legitymistyczną oraz tradycjonalistyczny ideał monarchii katolickiej reprezentowali tu karliści (carlistos), tj. obrońcy praw do tronu stryja Izabeli II — Don Karlosa i jego następców, z którymi zwolennicy Alfonsa XII (alfonsinos) musieli toczyć walkę zbrojną aż do 1876; model r. w „systemie Cánovasa” oznaczał dążenie do kompromisu pomiędzy katolicyzmem a liberalizmem, czego wykładnikiem ustrojowym był art. 11 Konstytucji z 1876, który dopuszczał kult publiczny religii niekatolickich, a praktycznym — ustanowienie tzw. rotatywizmu, tj. przemiennych rządów partii konserwatywno-liberalnej (na której czele stał sam Cánovas) i postępowo-liberalnej, kierowanej przez Matea Sagastę Práxedesa; pomimo przyjęcia za wzór brytyjskiego systemu dwupartyjnego rotativismo nie miało także wiele wspólnego ze zwykłą grą wyborczą w systemie parlamentarnym, ponieważ (w myśl nieformalnego paktu: Cánovasa z Sagastą) przewidywalna i kontrolowana zamiana ról pomiędzy partią rządzącą a opozycyjną miała następować w drodze zakulisowego porozumienia liderów, a zwycięstwo w wyborach mieli zapewniać lokalni notable, tj. „kacykowie” sprawujący kontrolę nad rzeszą swoich politycznych klientów, stąd też system ten został nazwany „kacykizmem” (cacicismo); mechanizm „rotacji” funkcjonował bez większych zakłóceń także za panowania (formalnie od 1886, faktycznie od 1901) syna-pogrobowca Alfonsa XII — Alfonsa XIII; załamał się dopiero na początku trzeciej dekady XX wieku z powodu rozsadzenia go przez siły antyestablishmentowe, często posługujące się metodami terrorystycznymi: republikanów, separatystów katalońskich i baskijskich, anarchistów, socjalistów i komunistów; próbą ratowania monarchii było ustanowienie 15 XII 1923 — za przyzwoleniem króla — dyktatury gen. Miguela Prima de Rivery; pomimo kilkuletniej stabilizacji politycznej i gospodarczej kraju, kolejny kryzys, zbiegający się ze spekulacyjnym krachem na giełdzie nowojorskiej (1929), doprowadził do załamania się władzy Prima, który ustąpił I 1930; „miękka dyktatura” (dictablanca) jego następcy, gen. Dámasa Berenguera, upadła mimo stłumienia rewolty republikańskiej, wskutek zwycięstwa republikanów w wyborach samorządowych IV 1931; po utworzeniu tymczasowego rządu republikańskiego król Alfons XIII, nie chcąc rozlewu krwi, udał się na wygnanie, lecz bez dokonania aktu abdykacji, co położyło kres monarchii i epoce r.

A. Nettement, Histoire de la Restauration, I-VIII, Paris 1860-1872; É. Daudet, Histoire de la Restauration, Paris 1882; G. Stenger, Le retour des Bourbons, Paris 1908; J. Lucas-Dubreton, La Restauration et la Monarchie de Juillet, Paris 1926, 1949[2]; R. Sencourt, The Spanish Crown, 1808-1931. An Intimate Chronicle of a Hundred Years, New York 1932; G. Ferreoro, Reconstruction. Talleyrand a Vienne (1814-1815), Paris 1940, 1996[2] K. Griewank, Der Wiener Kongress und die europäische Restauration 1814-1815, Leipzig 1942, 1954[2]; C.-J. Gigoux, Les Restaurations /1814-1821/, Paris 1947; G. de Bertier de Sauvigny, La Restauration, Paris 1955, 1990[4]; Sir Ch.A. Petrie, The Stuarts, London 1958; J. Bergamini, The Spanish Bourbons. The History of the Tenacious Dynasty, New York 1974; J. Cabanis, Karol X. Król-ultras, Warszawa 1981; P. Kondylis, Restauration, w: O. Brunner i in. (red.), Geschichtliche Grundbegriffe, t. V, Stuttgart 1984; Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849, red. W. Zajewski, Warszawa 1991; M. Niemojowska, Ostatni Stuartowie, Warszawa 1992; C. Rojas, Burbonowie pozbawieni tronu, Kraków 2001.

PMK Design
© Organizacja Monarchistów Polskich 1989–2024 · Zdjęcie polskich insygniów koronacyjnych pochodzi z serwisu replikiregaliowpl.com.