António de Oliveira Salazar

Jacek Bartyzel

SALAZAR António de OLIVEIRA (ur. 28 IV 1889 w Vimieiro – Santa Comba Dão k. Lizbony – zm. 27 VII 1970 w Lizbonie) – portugalski ekonomista i mąż stanu, w latach 1932-68 premier i faktyczny dyktator autorytarnego i korporacyjnego Nowego Państwa (Estado Novo).

S. pochodził z ubogiej („jestem z nizin, z ludu, z pracy, z nędzy”) i wielodzietnej rodziny; od dziecka bardzo pobożny, uczył się w niższym seminarium duchownym w Viseu i przyjął nawet niższe święcenia, lecz ostatecznie nie został księdzem, acz zachowywał celibat; 1910-14 studiował ekonomię i prawo na uniwersytecie w Coimbrze; wraz z ks. Manuelem Gonçalvesem Cerejeirą (późniejszym kardynałem-patriarchą Lizbony i prymasem Portugalii) i Máriem de Figueiredo (późniejszym przewodniczącym parlamentu) założył (1912) Akademickie Centrum Demokracji Chrześcijańskiej (CADC; Centro Académico da Democracia Cristã), przemianowane 1917 na Katolickie Centrum Portugalskie (Centro Católico Português); pod pseudonimem Alves de Silva publikował na łamach tygodnika katolickiego „O Imparcial” („Bezstronny”); 1918 otrzymał katedrę ekonomii w Coimbrze; 1921 został wybrany do parlamentu, lecz wziął udział tylko w jednym posiedzeniu izby, po którym – zrażony jej bezproduktywnością – złożył mandat; w tym okresie opublikował m.in. prace naukowe: O Agio do Ouro – sua natureza e suas causas 1891-1915 (1916), Questão cerealifera – O trigo (1916) i Redução das Despesas Publicas (1923) oraz publicystyczne: Educação do Mocidade (1910), Centro Católico Português, principioes e organização (1922), Laicismo e Liberdade (1925) i O Bolchevismo e a Sociedade (1925).

Po przewrocie wojskowym (28 V 1926) gen. Manuela Gomesa da Costy przyjął tekę ministra finansów w rządzie Joségo Mendesa Cabeçadesa, lecz po kilku dniach złożył rezygnację; XII 1927/I 1928 opublikował w katolickim dzienniku „Novidades” serię artykułów krytykujących reżim wojskowy za zwrócenie się o pożyczkę do Ligi Narodów, równoznaczną z ustanowieniem nad krajem międzynarodowego nadzoru finansowego; 27 IV 1928 zgodził się powtórnie objąć resort finansów (w rządzie Vicentego de Freitasa), uzyskawszy jednak uprzednio zgodę na postawione przez siebie warunki: pełny nadzór nad budżetami wszystkich ministerstw i prawo veta w stosunku do wszelkich propozycji zwiększenia budżetu; w przeciągu jednego roku doprowadził do nie notowanego w Portugalii od 1854 salda dodatniego w budżecie i stabilizacji eskuda (w roku budżetowym 1927/28 deficyt skarbu państwa był równoważny 3 mln funtów brytyjskich, a 1928/29 istniała nadwyżka równa 16 mln); 9 VI 1931 eskudo powróciło do parytetu złota i całkowitej wymienialności; zadłużenie zagraniczne, wynoszące 1927 ok. 7,5 mln eskudów, do 1940 zostało spłacone w 80%; do 1932 stopy procentowe zostały obniżone z 7 do 3%; liczba urzędników państwowych została zredukowana o 1/4, a personel armii z 34 tys. w 1928 do 12 tys. w 1933, przy jednoczesnej modernizacji uzbrojenia i wzroście pensji oficerskich.

„Cud” w polityce finansowej stał się legitymacją S. do stopniowego przejmowania pełni władzy oraz gruntownej przebudowy ustroju państwa; faktyczna od 1930 dyktatura S. została sformalizowana powołaniem go 5 VII 1932 przez prezydenta Republiki, gen. Antónia Óscara de Fragoso Carmonę, na urząd premiera, który piastował nieprzerwanie do 6 IX 1968, kiedy wylew krwi do mózgu spowodował paraliż; równolegle, do 1940 był ministrem finansów, 1936-44 – ministrem wojny, a 1936-47 – spraw zagranicznych.

Jako zwolennik własności prywatnej, lecz przeciwnik leseferyzmu, w polityce gospodarczej S. stosował szeroko interwencjonizm państwowy, nawet z elementami centralnego planowania (planos de fomento), obowiązkowego w sektorze publicznym, a orientacyjnego w prywatnym (pierwszy plan był piętnastoletni /1936-51/, następne pięcioletnie); koniunkturę miały napędzać 3, w większości udziałów państwowe, instytucje: Powszechna Kasa Oszczędności, Państwowy Bank Kredytowy i Powszechna Kasa Ubezpieczeń, których kapitał został przez pierwszą dekadę istnienia (1929-39) potrojony; wielkie programy robót publicznych obejmowały sadzenie lasów, budowę dróg bitych (50 tys. km do 1968) i kolejowych (ponad 1000 km do 1939), metra w stolicy (pierwsza linia 1959), zapór z elektrowniami, mostów (1963 na Douro i 1966 największy wiszący most w Europie na Tagu), gmachów publicznych (Biblioteka Narodowa, Trybunał), szkół (2500 sal lekcyjnych w szkołach podstawowych); w dekadzie 1928-39 odsetek analfabetyzmu został obniżony z 70 do 30%, a nakłady na edukację wzrosły ze 139 do 193 mln eskudów (na ochronę zdrowia z 4 do 8 mln, a na pomoc społeczną z 57 do 78 mln); liczba uczniów szkół średnich wzrosła z 32 tys. w 1928 do 350 tys. w 1968; pod koniec 1935 bezrobocie spadło do 1%, a 1940 Portugalia uzyskała saldo dodatnie w bilansie handlowym; przez cały czas utrzymywany był zarazem bardzo niski poziom podatków (per capita 300 eskudów, gdy np. w Wielkiej Brytanii wynosił ok. 2 tys. eskudów); dzięki kampanii pszenicznej (campanha do trigo) latem 1929, już 1936 kraj stał się samowystarczalny w zakresie upraw zbożowych; w rolnictwie panowała jednak stagnacja, mimo melioracji i wprowadzenia (3 VII 1934) zakazu dzielenia gruntów; wskutek nazbyt sztywnej polityki deflacyjnej rozwój gospodarczy, choć systematyczny, był jednak powolny, i wzrosła, zwłaszcza w dekadzie 1960-70, emigracja zarobkowa, głównie do Francji.

Stabilizacji gospodarczej i politycznej nie zdołały zakłócić ani próby zamachu stanu, podejmowane przez demokratów (VIII 1931), narodowych syndykalistów (VI 1934) monarchistów (IX 1935), ani zamach bombowy anarchistów na samego S. (5 VII 1937), z którego wyszedł on nietknięty; V 1934 została zdelegalizowana masoneria; S. zezwolił na sprowadzenie zwłok zmarłego na emigracji w Londynie ostatniego króla Portugalii Emanuela II i jego oficjalny pogrzeb państwowy (2 VIII 1932), a 1950 na powrót głowy Domu Braganzów, Dom Duarte Nuno (k.z.p. „Edwarda II”) i jego rodziny, lecz tylko w charakterze prywatnym; apogeum powodzenia S. była imponująca wystawa w Lizbonie 2 VII 1940 – w 800 rocznicę proklamowania Królestwa Portugalii i 300-lecie zerwania unii z Hiszpanią – „Świat Portugalski” (Mundo Português), ukazująca dorobek i oryginalność (w ramach cywilizacji łacińskiej i katolickiej) kultury portugalskiej oraz transkontynentalnego imperium luzytańskiego.

W polityce zagranicznej S. kierował się dążeniem do zachowania pełnej suwerenności Portugalii oraz bezkompromisowym antykomunizmem; udzielił wsparcia powstaniu wojskowemu w Hiszpanii pod przywództwem gen. F. Franco, zezwalając na tranzyt między prowincjami wyzwolonymi przez powstańców i organizowanie Legionu Portugalskiego (Legion Viriato) w liczbie 18 tys. ochotników; 17 III 1939 zawarł z Hiszpanią narodową tzw. Pakt Iberyjski (Pacto Ibérico) o przyjaźni i współpracy; w czasie II wojny światowej Portugalia zachowywała formalnie neutralność i sprzedawała cenny wolfram obu stronom (Niemcom do lata 1944), prowadząc jednak politykę przychylną Aliantom, co znalazło wyraz zwłaszcza w udostępnieniu (tylko Brytyjczykom, bo gwarantowali integralność imperium portugalskiego) latem 1943 bazy na Azorach; udzieliła też schronienia wielu uciekinierom z terenów okupowanych przez III Rzeszę, w tym 12 tys. Polaków i dziesiątkom tysięcy Żydów; S. wprowadził Portugalię, jako członka-założyciela, do NATO (4 IV 1949) i do ONZ (14 XII 1955); niekorzystne zmiany nastąpiły w ostatniej dekadzie rządów S.: w wyniku zbrojnej agresji Indii (18 XII 1961) P. utraciła Goa, Damão i Diu; w latach 60. rozpoczęły się też zmagania z (wspieranymi otwarcie przez Moskwę) komunistycznymi rebeliami w afrykańskich prowincjach zamorskich (províncias ultramarinas): Angoli, Gwinei i Mozambiku.

S. był typem dyktatora-intelektualisty w stylu platońskim, to znaczy z poczucia obowiązku oświeconego wiedzą o prawdziwej naturze rzeczy filozofa wobec słabych, ułomnych i błądzących w „jaskini niewiedzy”; pobożny, ascetyczny, skromny, pracowity i małomówny – „mistyk oddany Bogu i cyfrom” – jedyną prywatną pasją, na którą sobie pozwalał, było fotografowanie; nigdy nie był przywódcą żadnego ruchu politycznego, nie ubiegał się o władzę, a nawet się przed nią wzbraniał, przyjętą sprawował jednak w sposób autorytarny; rzadko przemawiał publicznie i w ogóle nie oddziaływał na emocje mas; jako dyktator zrazu komisaryczny, a następnie suwerenny, opanował chaos wytworzony obaleniem (1910) monarchii przez konspirację wolnomularską, a przejawiający się krańcową niestabilnością rządów (43 gabinety w ciągu 16 lat), „manią wywrotową” (golpismo), serią mordów politycznych (w tym prezydenta Sidónia Paisa 1918 i premiera Antónia Granjo 1921), gigantyczną korupcją i aferami finansowymi, forsowną laicyzacją oraz bezpardonową walką z katolicyzmem; zapewnił Portugalii na kilka dziesięcioleci pokój społeczny i zewnętrzny oraz porządek.

W jednym ze swoich ostatnich kazań, wygłoszonych 1981 do działaczy NSZZ „Solidarność”, prymas S. Wyszyński powiedział: „Był człowiek, który prowadził tak zwaną rewolucję pokojową. Nazywał się Salazar. Przez wiele, wiele lat kierował swoim państwem, Portugalią. Doprowadził do tego, że jego kraj, ciągle niespokojny, pełen najrozmaitszych gwałtów i przemocy, stał się krajem pokoju i dobrobytu. Dlatego nazwano jego metodę ‘rewolucją pokojową’. Za jego rządów wszystko odmieniło się ku lepszemu. Odmienili się ludzie, ich dobra wola, serca i umysły” (cyt. za: A. Bosiacki, Salazar i jego państwo, „Nowe Państwo” 28 III 1997, nr 13, 15).

Swoje credo ideowe S. wyłożył w napisanej po francusku Une révolution dans la paix (1937; przekł. pol.: Rewolucja pokojowa, przeł. Z. Grabski, Warszawa 1939), autobiografii (Eu posso fazer um depoimento, 1949) oraz w licznych mowach (22 anos de Gobierno /Discursos/, 1950; Discursos e Notas Politicas, I-VI, 1935-67) i wywiadach (Entrevistas 1960-1966, 1967).

M. Caetano, A obra financeira de Salazar, Lisboa 1934; A. Ferro, Dyktator współczesnej Portugalii – Salazar, przeł. E. Boyé, Warszawa 1936; P. Fryer, P. McGowan Pinheiro, Oldest Ally. A Portrait of Salazar`s Portugal, Westport, Conn. 1961; J. Ploncard d`Assac, Salazar, Chiré-en-Montreuil 1967; H. Kay, Salazar and Modern Portugal, London 1970; A. Franco Nogueira, Salazar, I-IV, Coimbra 1977-1980.