Stronnictwo Prawicy Narodowej

Jacek Bartyzel

STRONNICTWO PRAWICY NARODOWEJ – działające 1907-1933 ugrupowanie konserwatywne, stanowiące zinstytucjonalizowaną postać ruchu i myśli krakowskich „stańczyków”.

Do końca XIX w. nieformalna „partia krakowska”, zwana też (od tytułu głośnego pamfletu Teka Stańczyka z 1869) „stańczykami”, obywała się bez struktur organizacyjnych, gdyż w warunkach systemu kurialnego i cenzusowego, panującego w konstytucyjnej monarchii habsburskiej, pozycja społeczna i prestiż jej przywódców – będących arystokratami i/lub profesorami uniwersyteckimi – były wystarczającą gwarancją jej dominacji politycznej w Galicji; utworzenie stronnictwa politycznego wymusiła dopiero demokratyzacja ordynacji wyborczej, tj. wprowadzenie powszechnego (1896) i równego (1907) prawa wyborczego do parlamentu austriackiego (Rady Państwa); bezpośredniej genezy SPN szukać należy też w inicjatywie środowiska tzw. neokonserwatystów, należących do młodszego pokolenia „stańczyków”, którzy 1896 utworzyli Klub Konserwatywny oraz pismo „Ruch Społeczny”; założycielami KK byli: Piotr i Antoni Górscy, Władysław Leopold Jaworski, Józef Milewski, Adam Krzyżanowski i Jan Hupka; celem neokonserwatystów było unowocześnienie doktryny zachowawczej oraz poszerzenie bazy społecznej „partii krakowskiej” przez przyciągnięcie do niej warstwy zamożniejszych włościan; ci sami działacze byli inicjatorami powołania SPN, co nastąpiło 8 IX 1907 w Krakowie z udziałem około 500 osób; prezesem nowego ugrupowania został ziemianin Zdzisław hr. Tarnowski (1867-1937) z Dzikowa, który jednak nigdy nie odgrywał roli faktycznie przywódczej, spełnianej w pierwszym okresie działalności przez prof. Jaworskiego, a zakulisowo również przez politycznego lidera konserwatystów krakowskich od początku lat 90. XIX w. oraz namiestnika Galicji 1908-13 – prof. Michała Bobrzyńskiego; na linię polityczną SPN przemożny wpływ wywierali także kolejni redaktorzy dziennika „Czas”: Rudolf Starzewski i Antoni Beaupré, dziennikarz Ignacy Rosner, profesorowie: Stanisław Estreicher i Michał hr. Rostworowski oraz Franciszek hr. Potocki, a od połowy lat 20. młody prawnik Konstanty Grzybowski.

Po odzyskaniu niepodległości, 27 XI 1918 SPN (na wniosek Cezarego Hallera) zostało rozwiązane, a na jego miejsce powołano Stronnictwo Budowy Zjednoczonej Polski; nowe ugrupowanie stanęło na gruncie akceptacji ustroju republikańskiego; po zjednoczeniu 23 II 1919 ze Stronnictwem Polityki Realnej w Królestwie Polskim, Stronnictwem Pracy Narodowej na Rusi i Stronnictwem Narodowo-Zachowawczym na Litwie zmieniło ono nazwę na Stronnictwo Pracy Konstytucyjnej, którego prezesem został Jerzy Baworowski; do nazwy SPN powróciło 21 II 1920; konsekwentne popieranie przez SPN, a zwłaszcza będącego jego ekspozyturą parlamentarną w Sejmie Ustawodawczym Klubu Pracy Konstytucyjnej (do którego wchodzili także galicyjscy demokraci „bezprzymiotnikowi” oraz kilku posłów żydowskiej prawicy religijnej), Naczelnika Państwa spowodowało 2 kolejne secesji: X 1920 – grupy b. członków Stronnictwa Polityki Realnej w Kongresówce z Henrykiem hr. Potockim na czele, którzy utworzyli Stronnictwo Realnej Polityki Narodowej oraz 1922/23 – konserwatystów „integralnych” (Kazimierz Marian Morawski, Hieronim hr. Tarnowski, Konstanty hr. Plater), którzy utworzyli Stronnictwo Zachowawcze; porażką prestiżową był zwłaszcza drugi z tych rozłamów, ponieważ ich autorzy byli synami „historycznych” Stańczyków (Stanisława hr. Tarnowskiego i prof. Kazimierza Morawskiego); w wyborach parlamentarnych XII 1922 całkowitą klęskę poniosła lista Unii Narodowo-Państwowej utworzona przez działaczy SPN i konserwatystów wileńskich wspólnie z piłsudczykami; w okresie „sejmowładztwa” (1922-26) swoje nadzieje polityczne działacze SPN wiązali już to z gen. Władysławem Sikorskim, już to z Aleksandrem hr. Skrzyńskim, będącymi premierami gabinetów koalicyjnych.

Pomimo wcześniejszej współpracy z Piłsudskim przewrót majowy konserwatyści krakowscy zrazu potępili jako pogwałcenie praworządności i wzniecenie walk bratobójczych (zwłaszcza w niepodpisanym artykule Estreichera Rokosz, „Czas” 16 V 1926); wkrótce jednak (wbrew opinii M. Bobrzyńskiego) przeważyło wśród nich przekonanie o konieczności podjęcia współpracy z nowym reżimem celem wzmocnienia państwa i jego ustroju (najgorętszymi orędownikami bezwarunkowego „stania przy tronie” Piłsudskiego, tak jak ongiś Franciszka Józefa, byli: Franciszek Potocki, pełniący funkcję dyrektora departamentu w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Grzybowski); po audiencji Z. Tarnowskiego u Piłsudskiego 20 VII 1927, na której uzgodniono, że głównym wspólnym celem piłsudczyków i konserwatystów jest rewizja konstytucji, sojusz ten przypieczętowany został na zjeździe konserwatystów w Dzikowie 14-16 IX 1927 z udziałem płk. Walerego Sławka i mjr. Remigiusza Grocholskiego jako wysłanników Piłsudskiego; faktyczny ster kierownictwa SPN przeszedł wówczas w ręce formalnego wiceprezesa Janusza ks. Radziwiłła (1880-1967), którego współpracownikami byli inni stołeczni konserwatyści: Wojciech hr. Rostworowski, Marian Sobolewski i Józef Targowski (formalnie prezesem Radziwiłł został po ustąpieniu chorego Tarnowskiego pod koniec 1931); dzięki utworzeniu oddziałów w Warszawie (26 VI 1926), Łodzi (17 XII 1926), Lwowie (19 I 1927) SPN przestało być ugrupowaniem lokalnym, lecz niektóre z zakładanych oddziałów (w Zamościu, Lublinie i Katowicach) nie podjęły faktycznej działalności, a liczba członków stronnictwa nigdy nie przekroczyła kilkuset osób w całym kraju; główny promotor tej „ekspansji” organizacyjnej – sekretarz generalny SPN od 5 XII 1926, Jan Bobrzyński (syn Michała) – był krytykowany także z powodu forsowania inicjatyw o charakterze ekonomicznym (np. Frontu Gospodarczego), co uznawano za nazbyt „materialistyczne”; w opozycji do Bobrzyńskiego, starającego się zachować autonomię organizacyjną i ideologiczną w ramach obozu sanacyjnego, a także prymat SPN w samym obozie konserwatywnym, Grzybowski oraz działacze warszawscy i wielkopolscy SPN dążyli zarówno do ścisłego współdziałania z BBWR i odgrywania tam roli zachowawczego lobbingu w obronie wielkiej własności, jak do szybkiego zjednoczenia ruchu konserwatywnego; pierwszym krokiem w tym kierunku było zawiązanie 24 X 1927 Komitetu Zachowawczego, złożonego z reprezentantów SPN, wileńskiej Polskiej Organizacji Zachowawczej Pracy Państwowej i lwowsko-wielkopolskiego Stronnictwa Chrześcijańsko-Narodowego (po rozłamie dokonanym w nim przez proendecką grupę S. Strońskiego – Stronnictwa Chrześcijańsko-Rolniczego); ostatecznym – powołanie 27 II 1933 Zjednoczenia Zachowawczych Organizacji Politycznych z Januszem ks. Radziwiłłem jako prezesem; 1 I 1934 do Warszawy przeniesiona została redakcja krakowskiego „Czasu”; XII 1937 ZZOP przekształciło się w Stronnictwo Zachowawcze z Adolfem hr. Bnińskim jako prezesem; do wybuchu wojny nie podjęło ono jednak bardziej ożywionej działalności.

A. Górski, Dwanaście lat istnienia Klubu Konserwatywnego, Kraków 1908; Stronnictwo Budowy Zjednoczonej Polski, Kraków 1919; Statut Stronnictwa Pracy Konstytucyjnej (z programem), Kraków 1919; S. Estreicher, Powstanie partii konserwatywnej w Polsce, Kraków 1927, Warszawa 1991[2]; J. Bobrzyński, Problem konsolidacji ugrupowań zachowawczych w Polsce, Warszawa 1929; Życie i działalność W. L. Jaworskiego, Kraków 1931; Księga pamiątkowa na 90-lecie dziennika „Czas”, Warszawa 1938; H. Jabłoński, Konserwatyści przed przewrotem majowym 1926 r., „Przegląd Historyczny” 1966, z. 4; W. Władyka, Działalność polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach 1926-1935, Wrocław 1977; M. Jaskólski, Historia – Naród – Państwo. Zarys syntezy myśli politycznej konserwatystów krakowskich w latach 1866-1934, Kraków 1981 [pt. Kaduceus polski. Myśl polityczna konserwatystów krakowskich 1866-1934, Kraków 1990]; Sz. Rudnicki, Działalność polityczna polskich konserwatystów 1918-1926, Warszawa 1981; J. Bartyzel, Konserwatyzm bez kompromisu. Studium z dziejów zachowawczej myśli politycznej w Polsce w XX wieku, Toruń 2002.

PMK Design
© Organizacja Monarchistów Polskich 1989–2024 · Zdjęcie polskich insygniów koronacyjnych pochodzi z serwisu replikiregaliowpl.com.