Szymon Dzierzgowski

Jacek Bartyzel

DZIERZGOWSKI Szymon — ur. 27 X 1866 w Radomicach (Ziemia Płocka), zm. 6 XII 1928 w Warszawie; chemik, higienista, myśliciel polityczny i działacz monarchistyczny; potomek dwóch senatorskich rodów (po kądzieli Hutten-Czapskich); ukończył Politechnikę w Zurychu, a na tamtejszym uniwersytecie uzyskał (1900) doktorat z filozofii. Zaproszony przez ks. Oldenburskiego do Cesarskiego Instytutu Medycyny Eksperymentalnej w Petersburgu objął kierownictwo Wydziału Higieny, a w okresie I wojny światowej był dyrektorem Instytutu. Po wybuchu rewolucji powrócił do Polski i objął katedrę higieny w Uniwersytecie Warszawskim; współorganizował też Polską Akademię Lekarską, włączoną później jako Wydział IV do PAU.

Działalność polityczną rozpoczął w Straży Narodowej płk. Czesława Mączyńskiego (dowódcy obrony Lwowa), a następnie związał się z ruchem monarchistycznym. Był współzałożycielem (I 1924) pisma „Pro Patria”, autorem odezwy inauguracyjnej (VIII 1925) i prezesem Zarządu Tymczasowego Obozu Monarchistów Polskich, a wreszcie (od 27 II 1926) wicemarszałkiem Rady Naczelnej Zjednoczenia Monarchistów Polskich, które powstało z połączenia OMP i Organizacji Monarchistycznej. W następstwie czynnego udziału w obronie legalnego rządu W. Witosa podczas przewrotu majowego, nowe władze odmówiły rejestracji ZMP; D., który był przez kilka tygodni więziony, usiłował pod koniec 1926 odbudować OMP, lecz bez powodzenia.

Jako autor studiów: Demokracja i monarchia (Warszawa 1925), Wyjaśnienie naszych programowych tez politycznych, „Pro Patria” 1927 passim) i Król źródłem władzy („Pro Fide Rege et Lege” 2/1927, 3/1928) okazał się jednym z najwybitniejszych teoretyków monarchizmu w II Rzeczypospolitej, przy czym jego argumentacja nosiła wybitnie znamiona socjobiologiczne. Monarchia, w jego ujęciu, jest ustrojem najbardziej zgodnym z prawami natury panującymi w całym świecie ożywionym, a przede wszystkim z instynktem samozachowawczym, którego wyrazem w życiu społecznym jest instytucja rodziny, z której — drogą rozciągnięcia władzy ojcowskiej na ród, plemię, wreszcie naród — powstało państwo: „Źródłem władzy monarszej jest przyrodzony instynkt samozachowawczy uwydatniający się jaskrawie w prawach i obowiązkach ojca rodziny, które z ich ewolucyjnym rozwojem przeszły na monarchę”; im wyższy zaś organizm biologiczny, tym większe zróżnicowanie kompetencji, wymagające sprawnego kierownictwa.

Obok zasady kompetencji na wyższość monarchii wskazuje, zdaniem D., również zasada miłości (do potomstwa) będąca wyższą, kulturalną, postacią naturalnego instynktu samozachowawczego: „Władza monarchy, poza władzą ojca w rodzinie, jest jedyną przyrodzoną władzą, w której czynniki kompetencji i miłości są genetycznie i nierozerwalnie związane”; tylko monarcha, sprawujący władzę dziedzicznie, może naprawdę kochać swoich poddanych jak własne dzieci i troszczyć się o ich przyszłe dobro, co jest sytuacją niemożliwą, a nawet niewyobrażalną, gdy głowa państwa wybierana jest spośród zwykłych obywateli i jedynie na czas ograniczony. Wroga jedynowładztwu „iluzja demokratyczna” należy natomiast do „najcięższych form psychozy społecznej”.

S. Dąbrowski, Dzierzgowski Szymon, [w:] Polski Słownik Biograficzny. T. VI. Kraków 1948; J. Bartyzel, Kameloci Królewscy. Monarchizm w II Rzeczypospolitej, „Tygodnik Powszechny” 1983 nr 37; J.M. Majchrowski, Ugrupowania monarchistyczne w latach Drugiej Rzeczypospolitej. Wrocław 1988; A. Górski, Monarchiści II Rzeczypospolitej, „Nowy Świat” 3-4 X 1992 nr 233.