Whittaker Chambers

Jacek Bartyzel

CHAMBERS Whittaker (właściwie: Jay Vivian Ch.), ur. 1 IV 1901 w Filadelfii, zm. 9 VII 1961 w Westminster w stanie Maryland, amerykański dziennikarz i publicysta. Był synem dziennikarza i aktorki. Ukończył college Lynbrook w Nowym Jorku, a następnie studiował w Columbia University. W 1925 związał się z ruchem komunistycznym i był członkiem (nielegalnej) KP USA do 1938; symbolicznym wyrazem rewolucyjnego „chrztu” była zmiana imienia.

Po zerwaniu z komunizmem pracował (1938-48) w redakcji tygodnika „Time”. W VIII 1948 ujawnił przed Komisją do Badania Działalności Antyamerykańskiej, że szpiegując na rzecz Sowietów „prowadził” wysokiego urzędnika Departamentu Stanu (w okresie prezydentury F. D. Roosevelta) — Algera Hissa i jego rozgałęzioną siatkę, czym ściągnął na siebie długotrwały proces sądowy o zniesławienie oraz nienawiść całej „postępowej” lewicy. Inny „odstępca” od komunizmu Arthur Koestler powiedział wówczas o nim, że „popełnił moralne samobójstwo, aby odkupić winę naszego pokolenia”, sam zaś Ch. oświadczył: „Wiem, że porzucam stronę wygrywającą dla przegrywającej, lecz lepiej jest umrzeć po przegranej stronie, niż żyć pod władzą komunizmu”. Sympatię i pomoc okazało mu jedynie środowisko konserwatywnego „National Reviev” (W. F. Buckley Jr., L. B. Bozell), gdzie zaczął (1957-59) także publikować. Ostatnie lata życia spędził gospodarując na farmie. Pośmiertnie (1984) został uhonorowany przez prezydenta R. Reagana Medalem Wolności.

Wydana w 1952 autobiograficzna książka Świadek (Witness. NY 1952) była wstrząsającym zapisem upadku w alkoholizm i opętania przez komunizm, a następnie podnoszenia się i nawrócenia dzięki łasce Bożej; po jej przeczytaniu André Malraux napisał do autora: „Nie wrócił Pan z piekła z pustymi rękami”. Nawrócenie religijne poprzedziło w tym wypadku zerwanie z komunizmem, gdyż jego początkiem była myśl, która nagle przyszła Ch. — spoglądającemu na bawiącą się córkę — do głowy, iż twór tak delikatny, jak jej uszy nie może być efektem przypadkowego spotkania atomów, lecz tylko planu jakiegoś Kreatora: „w tej właśnie chwili Bóg po raz pierwszy dotknął Swym palcem mego czoła”.

Konserwatyzm nawróconego Ch. miał wymiar nie tylko religijny, ale wręcz apokaliptyczny, o tonie pokrewnym Biesom Dostojewskiego. Komunizm był dla niego osobiście przeżytym doświadczeniem zła absolutnego, któremu nie można przeciwstawić niczego innego poza jego całkowitym przeciwieństwem, tj. religią Chrystusową. Wobec komunizmu nie można zająć stanowiska neutralnego: można być tylko albo komunistą albo antykomunistą; pokonać, lub choćby tylko zrozumieć komunizm — tę antyboską „świecką religię”, można „jedynie w kategoriach całkowitego poświęcenia”. Prawdziwa religia natomiast to warunek przetrwania każdej cywilizacji: „Historia usłana jest wrakami narodów, które zobojętniały na Boga i wyginęły”.

Ze stanowiska integralnego konserwatyzmu Ch. poddał też druzgocącej krytyce wszelkie koncepcje „trzeciej drogi” pomiędzy wolnością a komunizmem, a w szczególności socjalliberalny program New Dealu prezydenta F. D. Roosevelta, który, według niego, okazał się jedną z „wielkich socjalistycznych rewolucji, które w imię liberalizmu histerycznie, lecz zawsze w tym samym kierunku, od dwóch dziesięcioleci nakładają na naród swą lodową czapkę”. Bronił jednak umiarkowanego i paternalistycznego konserwatyzmu a la Tory Democracy B. Disraeliego.

Pośmiertnie wybór pism Ch. (Cold Friday. NY 1964) wydał D. Norton-Taylor, zaś korespondencję z Buckley`em (Odyssey of a Friend. Letters to William F. Buckley Jr. 1954-1961. NY 1969) opracował i wstępem poprzedził katolicki konserwatysta Ralph de Toledano.

Opr.: D. Smith, Conservatism: a Guide to Its Past, Present and Future in American Politics. NY 1963; J. Hart, The American Dissent: A Decade of Modern Conservatism. Garden City 1966; G. H. Nash, The Conservative Intellectual Movement in America since 1945. NY 1976: J. Neuchterlein, William F. Buckley jr. i amerykański konserwatyzm (tł. R. Zimand), [w:] Commentary. Zeszyt 2. `88. Warszawa 1990.