Graficzne przedstawienia uroczystości pogrzebowych i castrum doloris Franza Ludwiga von Pfalz-Neuburga

Dariusz Galewski

Palatyn reński biskup Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg, wielce zasłużony dla rozwoju kultury i sztuki barokowej nie tylko na Śląsku, był najdłużej panującym ordynariuszem wrocławskim, pełniącym swój urząd blisko pół wieku, w latach 1683-1732¹. Równocześnie sprawował od 1694 r. funkcję prepozyta w Ellwangen, biskupa Wormacji i wielkiego mistrza Zakonu Niemieckiego, a od 1716 r. również arcybiskupa Trewiru. Godność tę zamienił po 13 latach na arcybiskupstwo Moguncji, dzięki czemu uzyskał nie tylko kolejny tytuł elektora, lecz także arcykanclerza Rzeszy². Po długim pontyfikacie biskup zmarł we Wrocławiu 18 kwietnia 1732 r. przed północą w wieku 68 lat, a 21 kwietnia jego ciało złożono tymczasowo w krypcie przy północnym portalu katedry. Ponad rok później, 6 sierpnia 1733 r., uroczyście przeniesiono je do ufundowanej przez biskupa kaplicy Najświętszego Sakramentu i pochowano w krypcie pod posadzką, w okazałym cynowym sarkofagu³. Ilustruje to miedzioryt przechowywany m.in. w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu, sygnowany przez Johanna Christiana Junga⁴. Miejsce pochówku zaznaczono łacińską inskrypcją na posadzce: „H[ic] I[acet] P[eccator] F[ranciscus] L[udovicus] C[omes] P[alatinatus] Orate Pro Eo”.

Z racji wielu funkcji duchownych i świeckich pełnionych przez Franza Ludwiga uroczystości poświęcone upamiętnieniu go odbyły się we wszystkich ośrodkach, z którymi był związany, i miały z całą pewnością okazały charakter⁵. Najważniejsze zorganizowane zostały na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu. Wyobrażenie o nich daje nam niezwykle interesujący i dotąd niepublikowany rysunek przechowywany w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu⁶. Przedstawia on katafalk zmarłego ustawiony wewnątrz reprezentacyjnej sali pałacu biskupiego, gdzie zgromadziło się ponad 40 osób. Odręczny napis w dolnej części informuje o dacie śmierci i najważniejszych godnościach biskupa⁷. Zmarły spoczywa pod baldachimem w prawej części komnaty, na podwyższeniu przylegającym do ściany, ujętym w dwa skromne ołtarze. Jest ubrany w strój książęcy, na ramionach ma gronostajową pelerynę, na głowie mitrę, a w złożonych dłoniach trzyma krzyż. Po jego lewej stronie leży miecz – symbol władzy świeckiej, po prawej zaś pastorał, odnoszący się do władzy duchowej, oraz częściowo widoczny krzyż arcybiskupi. Katafalk otaczają z trzech stron płonące świece, przed nim natomiast ustawione są: krzyż, mitra książęca spoczywająca na płaszczu krzyżackim oraz cztery infuły. Na prawo od katafalku siedzą trzej modlący się zakonnicy, a obok nich stoi postać w świeckim stroju, niestety w połowie obcięta, podobnie jak postacie po lewej stronie, co wskazuje, że rysunek został nieco zmniejszony. W głębi kapłan celebruje Eucharystię przy kolejnym ołtarzu stojącym pomiędzy oknami, z kolei całą lewą stronę kompozycji zajmują przedstawiciele śląskiego duchowieństwa (księża diecezjalni, zakonnicy i siostry zakonne) oraz osoby świeckie (kobiety i mężczyźni), które nie tylko się modlą, lecz także zwracają do siebie, komentując zapewne owo wydarzenie. Należy podkreślić narracyjność całej kompozycji, swobodny sposób rysowania postaci i poprawność w operowaniu przestrzenią, co wskazuje na zdolnego autora. Brak sygnatury nie pozwala go jednak zidentyfikować, ale można przyjąć, że był nim jeden z artystów działających na dworze biskupim. Na szczegółową analizę rysunku pozwala nam zachowany opis egzekwii Franza Ludwiga von Neuburga sporządzony w 1733 r. przez Daniela Gomolcky’ego⁸ (Aneks 1) oraz opublikowana niedawno przez Annę Śliwowską grafika ukazująca katafalk biskupa wraz z opisem, wystawiony w katedrze wrocławskiej 21 kwietnia 1732 r. na zakończenie omawianych uroczystości⁹. Gomolcky zwraca w swojej relacji uwagę na następujące elementy: przystrojenie całego wnętrza czarnym materiałem, świece wykonane z białego wosku, ustawione na 26 srebrnych świecznikach stojących wokół katafalku (na rysunku widzimy ich 23) oraz zawieszonych na ścianach. Wyjaśnia również znaczenie poszczególnych atrybutów władzy i godności. Mitra podkreśla godność księcia elektora, płaszcz odnosi się do godności wielkiego mistrza Zakonu Niemieckiego, a infuły kolejno od lewej strony wskazują na arcybiskupstwo Moguncji, biskupstwo Wormacji, biskupstwo wrocławskie i prepozyturę w Ellwangen. Omawiając egzekwie, Gomolcky wspomniał, że zgromadzeni wewnątrz zakonnicy z wrocławskich klasztorów od rana śpiewali psalmy, a przy sześciu ołtarzach, spośród których na rysunku widzimy cztery, sprawowano msze święte. Z opisu Gomolcky’ego dowiadujemy się też, że w dalszej części uroczystości, której ilustracji niestety nie posiadamy, o godzinie siódmej i ósmej wieczorem, zabiły dzwony we wszystkich katolickich świątyniach stolicy Śląska, po czym ciało biskupa złożono do sarkofagu ozdobionego czarnym suknem i procesjonalnie wyruszono do katedry. Trumnę niosło ośmiu mężczyzn, za nimi niesiony był krzyż, następnie podążali uczniowie szkół katolickich, członkowie niemieckich i łacińskich bractw religijnych, zakonnicy oraz ubrani na czarno chórzyści, muzycy katedralni i książęcy, którym towarzyszyły grające bębny i trąbki. W dalszej kolejności kroczyli klerycy wrocławskiego seminarium i kanonicy kapituły katedralnej, a procesję zamykał przewodniczący uroczystościom wrocławski biskup sufragan Daniel Elias von Sommerfeld, ubrany w czarny ornat i infułę. W katedrze trumnę ustawiono ponownie na katafalku, jak ilustruje to wspomniana grafika, i wówczas zmarłemu oddali hołd: książę von Birkenfeld¹⁰, dyrektor wrocławskiego Königliches Oberamt von Ober- und Niederschlesien (Królewskiego Urzędu Zwierzchniego Górnego i Dolnego Śląska), hrabia Johann Anton von Schaffgotsch oraz tajny radca cesarski i biskupi von Satzenhofen¹¹, pogrążeni w smutku ministrowie, szlachta, służba pałacu biskupiego oraz tłum wrocławian. Następnie sarkofag złożono do krypty w pobliżu kruchty północnej.

Wydarzenie utrwalone na rysunku jest zatem istotną częścią rytuału pogrzebowego biskupów wrocławskich, którego nieodłącznym elementem było wystawienie na widok publiczny zwłok zmarłego na łożu paradnym, w reprezentacyjnej sali pałacu biskupiego¹². Tam zgodnie z zaleceniami przybyłe duchowieństwo modliło się za zmarłego ordynariusza, śpiewając nieszpory i psalmy oraz odmawiając modlitwy. Z rezydencji biskupiej ciało przenoszone było po kilku dniach w uroczystej procesji do katedry, gdzie znowu wystawiano je na katafalku lub castrum doloris, a następnie odbywał się uroczysty pogrzeb i doczesne szczątki składano w jednej z krypt. Biskup Franz Ludwig zmarł 18 kwietnia i wkrótce jego ciało zostało wystawione w pałacu, skąd po trzech dniach przeniesiono je do katedry, gdzie wystawiono je na niemal identycznym katafalku i jeszcze tego samego dnia złożono w krypcie. Wrocławskie uroczystości pogrzebowe księcia elektora trwały więc stosunkowo krótko, ale należy pamiętać, że nie były jedynym przejawem upamiętnienia zmarłego.

Kolejne odbyły się w siedzibie wielkich mistrzów Zakonu Niemieckiego w Mergentheim nieopodal Würzburga. 3 lipca 1732 r. w tamtejszym kościele parafialnym kaznodzieja zakonny Johann Matthäus Ganz wygłosił mowę pochwalną ku czci zmarłego¹³, wydaną następnie drukiem w oficynie Johanna Michaela Labharta w Augsburgu. Liczący 31 stron panegiryk jest ozdobiony niepublikowanym miedziorytem Jacoba Andreasa Fridricha, ukazującym zmarłego na „łożu boleści”¹⁴. Tym razem przedstawiono go w reprezentacyjnym stroju wielkiego mistrza krzyżackiego za kurtyną odchylaną przez płaczące putta. Łoże otacza 12 świeczników z motywem lwa. Śpiący lew spoczywa również u stóp zmarłego i podobnie jak pozostałe wizerunki lwów jest symbolem odwagi i rycerskości oraz nawiązuje do herbu książęcego¹⁵. Na etos zakonu rycerskiego wskazuje również putto stojące w prawym rogu, które w jednej ręce trzyma miecz, a w drugiej hełm. W górnej części kompozycji dmąca w trąbę Fama unosi wraz z puttami wielki kartusz herbowy Franza Ludwiga, gdzie obok krzyża wielkiego mistrza pojawiają się herby miejsc, z którymi wiązały go liczne godności, co szczegółowo wymienia inskrypcja w dolnej części kompozycji¹⁶. Na omawianej ilustracji zmarły wielki mistrz jest zatem ukazany w pełnym majestacie władzy jako przywódca zakonu rycerskiego, który od XII w. walczył w obronie chrześcijaństwa. Odwołując się do dekoracji, które znalazły się w kościele św. Jakuba w Nysie podczas powitania młodego ordynariusza w 1683 r., możemy przyjąć tezę, że tak obficie użyty w grafice motyw lwa wskazywał na Franza Ludwiga, określanego wówczas mianem LEO NEOBURGICUS¹⁷. Nie wiemy jednak, jak wyglądała dekoracja okolicznościowa w kościele św. Elżbiety w Mergentheim. Można przypuszczać, że miedzioryt Fridricha w części odwoływał się do niej. Nie znamy również form castrum doloris w katedrach w Wormacji, Trewirze, Moguncji czy w świątyniach Ellwangen.

Wiemy natomiast, że okazała dekoracja stanęła w wiedeńskim kościele dworskim Augustianów, znajdującym się w obrębie pałacu cesarskiego¹⁸. Stało się tak nie tylko ze względu na to, że siostra zmarłego Eleonora Magdalena Teresa (1655-1720) była trzecią żoną cesarza Leopolda I i matką jego następców, Józefa I i Karola VI, lecz także w związku z pełnioną przez Franza Ludwiga von Neuburga funkcją elektora i arcykanclerza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Przygotowania do uroczystości ku czci zmarłego wspomina w lapidarnych słowach „Wienerisches Diarium” z 30 kwietnia 1732 r.: „Inmittels wird nun zu einem Ihro verstorbenen Churfurstlischen Durchlaucht zu Mainz aufzurichtenden kostbaren Castro Doloris in der Kaiserlichen Hofkirchen bey denen PP. [Patres] Augustiner Barfussern alle Veranstaltung vorgekehret auch bereits dazu an ein und anderem gearbeitet. Ansonsten sind Ihro Exzellenz Herr Graf von Kuefstein gewester Kayserlicher Gesandter bey Ihro Churfürstlicher Durchlaucht schon seither etlichen Tagen wieder anhero zurück gekommen”¹⁹.

Informacja dziennika precyzyjnie wskazuje na miejsce, gdzie ma być ustawione castrum doloris, czyli kościół dworski Augustianów, oraz na osobę grafa von Kuefsteina – cesarskiego wysłannika nadzorującego najprawdopodobniej przygotowania do uroczystości, które odbyły się dwa tygodnie później, o czym donosił ten sam dziennik w czwartek 15 maja 1732 r.: „Wird nach Mittag mit Beywohnung Allerhöchster Herrschaften in der Kaiserl. Hof-Kirche des PP. Augustiner bey einem daselbst prächtig ausgeführten «Castro Doloris» die feyerliche Vigill und am folgendem Tag, als Freitag, den 16. May. Die Exequein für Ihro verstorbene Churfürstl. Durchl. von Mainz gehalten warden”²⁰.

W rozpoczętych w czwartek, a zakończonych następnego dnia obchodach wzięli udział wysocy dostojnicy dworu cesarskiego, mogący we wnętrzu świątyni podziwiać okazałe castrum doloris, którego projektantem był nadworny architekt cesarski Giuseppe Galli da Bibiena (1696-1756)²¹. Ta monumentalna struktura znalazła się niebawem we wzorniku wydanym przez Bibienę w 1740 r. w Wiedniu i dedykowanym cesarzowi Karolowi VI²². W publikacji zostały zamieszczone dwie nieznacznie różniące się od siebie wersje castrum doloris wraz z przekrojami poziomym i pionowym oraz tekstem epitafijnym, wykonane w pracowniach wiedeńskich miedziorytników Andreasa i Josefa Schmuzerów oraz Johanna Andreasa Pfeffela z Augsburga. Dekoracja wzniesiona została na planie koła z wpisanym weń ośmiobokiem. Trzy stopnie prowadziły do wysokiego cokołu, ujętego spływami z płonącymi wazami u podstawy. W niszach ustawione zostały przedstawienia czterech postaci alegorycznych, a w zwieńczeniu na tralkowej balustradzie kolejnych ośmiu, które były od siebie oddzielone insygniami władzy i panopliami. Nad nimi wznosiło się tempietto z 12 kompozytowymi kolumnami, na których spoczywała kopuła, ujęta przez cztery figury stojące na impostach. W partii belkowania umieszczony został duży kartusz herbowy Franza Ludwiga von Pfalz-Neuburga, a całość kompozycji zwieńczona została postaciami – w pierwszej wersji Saturna, a w drugiej kobiety z palmą. Tę efektowną dekorację uzupełniały zawieszone na filarach świątyni kartusze herbowe biskupa i dwa przedstawienia emblematyczne, zapewne o wymowie wanitatywnej. Możemy na nich dostrzec po lewej stronie arcybiskupa z postacią oddającą mu pokłon (?), a po prawej kobietę z mieczem, która kieruje gałąź w stronę płonącego znicza (?). Dzięki zastosowaniu skali podanej w stopach wiedeńskich możemy zrekonstruować rozmiary castrum doloris, którego średnica wynosiła 40 stóp, czyli 12,64 m, a całkowita wysokość wraz z wieńczącą figurą – 66 stóp, czyli 20,85 m²³. Była to zatem monumentalna struktura o nieznanej nam kolorystyce, która wypełniła i zdominowała wnętrze niewielkiego kościoła dworskiego.

Zastosowana przez Bibienę forma budowli centralnej wspartej na kolumnach ma długą tradycję w architekturze europejskiej i sięga czasów starożytnych. Najważniejszą nowożytną realizacją tego typu jest słynne Tempietto Bramantego, wzniesione w końcu XV w. przy kościele S. Pietro in Montorio w Rzymie. Stało się ono inspiracją m.in. dla tabernakulum katedry w Mediolanie, powstałego w 1565 r. w ramach potrydenckiej przebudowy całego prezbiterium pod kierunkiem Pellegrina Tibaldiego²⁴. Innymi ważnymi realizacjami, które zainspirowały wielu twórców dojrzałego i późnego baroku, są stworzone w 1674 r. tabernakulum w kaplicy Najświętszego Sakramentu w Bazylice św. Piotra, wykonane według projektu Gian Lorenza Berniniego²⁵, oraz ołtarz główny kościoła S. Maria in Traspontina, zaprojektowany przez Carla Fontanę²⁶. W 2. połowie XVI w. motyw tempietto znalazł swoje zastosowanie także w okazałych katafalkach najpierw w Rzymie, a następnie w innych miastach włoskich i poza Italią. Za najstarszy przykład przyjmuje się castrum doloris kardynała Alessandra Farnese wzniesione w 1589 r. według projektu Girolama Rainaldiego w kościele Il Gesù, oparte jednak na planie oktagonu²⁷. Dwa lata później Domenico Fontana wystawił podobną kompozycję upamiętniającą papieża Sykstusa V w bazylice S. Maria Maggiore. Spośród późniejszych realizacji należy wymienić katafalk księcia Carla Barberiniego, brata papieża Urbana VIII, wystawiony w 1630 r. w kościele S. Maria in Aracoeli, według koncepcji Berniniego²⁸. W Europie Środkowej motyw ten wykorzystano m.in. w castrum doloris cesarza Leopolda I (1705), które wystawione zostało w katedrze wiedeńskiej według projektu Lodovica Burnaciniego²⁹. Pod koniec wieku XVII i w 1. połowie XVIII motyw tempietto znalazł się także w traktatach i wzornikach Andrei Pozza i Bibieny. Wywarły one silny wpływ nie tylko na architekturę monumentalną i wyposażenie świątyń katolickich, lecz także na powstające licznie w całej Europie dekoracje okolicznościowe³⁰. Zwłaszcza publikacja drugiego z architektów odegrała tu istotną rolę, ponieważ zawierała przedstawienia czterech okazałych castra doloris, które chętnie naśladowano³¹.

Sfera ikonograficzna i ideowa omawianej dekoracji jest skomplikowana i w części nieczytelna ze względu na brak szczegółowego opisu, którego autorowi niniejszego artykułu nie udało się niestety odnaleźć. Z całą pewnością, podobnie jak inne tego rodzaju realizacje, podkreśla ona godności, zasługi i cnoty Franza Ludwiga, wskazuje na związek z cesarską rodziną panującą i ideą monarchii habsburskiej, strzegącej wiary katolickiej przed protestantami i islamem, na co wskazuje użyte w inskrypcji określenie MAESTA. PIETAS. AUSTRIACA³².

Analiza zastosowanych form pozwala na ogólną interpretację całej kompozycji w ramach powszechnie znanej i zrozumiałej symboliki poszczególnych elementów architektonicznych. Plan koła wskazuje od czasów antycznych na wieczność, stałość i doskonałość³³. Symbolizuje Boga, który jest dawcą wszelkich dóbr duchowych, jakie posiadał zmarły, i najważniejszym punktem odniesienia w jego życiu. Oktogon jest formą najodpowiedniejszą dla pomnika chwały bohatera, którym w tym wypadku jest wspominany dostojnik, stanowi symbol życia wiecznego i szczęśliwości³⁴. Jest również znakiem dwoistości natury Chrystusa – Boga i człowieka, oraz dwoistości Kościoła – hierarchicznej wspólnoty wiernych i mistycznego ciała Chrystusa. Łączy zatem w sobie pierwiastek boski i ludzki. Kopuła symbolizuje sklepienie niebieskie i Niebo jako miejsce wiecznego szczęścia, w którym swój udział będzie miał również biskup. Motyw kolumny odnosi się do cnoty Męstwa (Fortitudo) i Stałości (Constantia), a liczba 12 w pierwszym rzędzie – do apostołów, których prawowitym sukcesorem był Franz Ludwig, mimo że nie posiadał święceń kapłańskich. Jest ona również symbolem zbawienia i raju, którego wyobrażeniem jest niebieskie Jeruzalem opisane w Apokalipsie św. Jana³⁵. Kolumny wskazują również na apostołów jako na duchowe filary Kościoła katolickiego, a takim filarem dla lokalnych kościołów był zmarły biskup. Swoją symbolikę ma również zastosowany w kolumnach porządek kompozytowy, który w nowożytnej teorii architektury zawsze podkreślał splendor i wspaniałość całej budowli, a w wypadku castrum doloris szczególnie wyróżniał i gloryfikował osobę zmarłego³⁶. Kobiece postacie ukazane w partii cokołowej i na balustradzie są trudne do poprawnego rozpoznania z powodu mało czytelnych atrybutów. Możemy zidentyfikować personifikację Wiary (Fides) lub Kościoła (Ecclesia) z krzyżem i Sprawiedliwości (Iustitia) z mieczem i wężem. Mogą być wśród nich nie tylko chrześcijańskie cnoty, lecz także personifikacje krajów, miast, nauk i sztuk, których troskliwym opiekunem był Franz Ludwig. Natomiast niewiasta stojąca pod baldachimem wobec braku opisu pozostaje niezidentyfikowana. Otaczające kopułę cztery postacie kobiece posiadają również mało wyraźne atrybuty, niemniej można pokusić się o ich odczytanie. Postać z mieczem to prawdopodobnie Sprawiedliwość (Iustitia), z palmą – Męstwo (Fortitudo), z wzniesionym do góry sercem – Miłość (Caritas), ostatnia, półnaga, wskazująca wyciągniętą ręką w górę i zapewne trzymająca lustro, to Roztropność (Prudentia). Przedstawiają one zatem najprawdopodobniej trzy wybrane cnoty kardynalne: Sprawiedliwość, Męstwo i Roztropność oraz cnotę boską – Miłość. W zwieńczeniu kopuły pojawiają się dwa rozwiązania. W pierwszym widzimy postać kobiecą trzymającą w prawej ręce palmę, która być może głosi chwałę zmarłego. W drugim natomiast jest to uskrzydlony Saturn, który depcze insygnia władzy, w prawej ręce trzyma kosę, a w lewej małe dziecko – symbol duszy zmarłego. Jest to więc motyw antyczny o zdecydowanie wanitatywnym charakterze, wskazujący na nieuchronność i powszechność śmierci. W tej rozbudowanej kompozycji brak jednak tak charakterystycznych w tego typu realizacjach tekstów włączonych w efemeryczną architekturę, z wyjątkiem cytowanego epitafium, oraz przedstawień emblematycznych. Powyższe rozważania stanowią oczywiście tylko próbę odczytania całej dekoracji. Aby w pełni rozwikłać bogaty program ideowy zawarty w castrum doloris Franza Ludwiga niezbędne jest odnalezienie jego opisu literackiego, co miejmy nadzieję, nastąpi w niedalekiej przyszłości.

Podsumowując, należy podkreślić, że w porównaniu z innymi hierarchami wrocławskiego Kościoła uroczystości pogrzebowe i upamiętniające biskupa Franza Ludwiga von Neuburga są najlepiej udokumentowane, jeśli chodzi o stronę graficzną. W połączeniu z rytuałem pogrzebowym tutejszych biskupów pozwalają nam one wyobrazić sobie, jak przebiegały te ważne wydarzenia kończące panowanie kolejnych ordynariuszy, co dobrze ilustruje rysunek ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego. Na szczególną uwagę zasługuje okazałe castrum doloris, którego rozbudowane formy i bogactwo dekoracji stawiają je pośród najciekawszych realizacji architektury okolicznościowej powstałych ku czci biskupów wrocławskich.

ANEKS 1

D. Gomolcky, Deß kurtz-gefaßten Innbegriffs der vornehmsten Merckwürdigkeiten von der Kayser- und Königlichen Stadt Breßlau in Schlesien, Breslau 1733, Dritter Theil, s. 65-68.

Von den Exequien Sr. Chur-Fürstl. Durchl. Zu Maynz und Bischoffs zu Breslau/ diese sind folgender Gestalt gehalten warden.

Den 21. April in allerfrühe wurde der entfeelte Leichnamm Sr. Chur-Fürstl. Durchl. Zu Maynzt in allhiesiegem Bischofs-Hofe auf dem Dohm in Chur-Fürstl. Habit bekleidet/ auf ein 5. Staffeln hoch erhabenes Parade-Gerüste/ welches mit schwartzen Sammet bedeck gewesen/ dem gantzen Volcke anzusehen vorgestellt/ auf dem haupte hatte er den Chur-Huth/ neben an zur rechten Hand lagen ein Ertz-Bischöfflich Kreutz und Pastoral, lincker Hand stunden 4 Infuln, andentend/ das Ertz-Bischoffthum Mayntz/ Bischoffthum Wormbs/ Bischoffthum Bresslau und Probsten Ellwangen/ dabey lagen der Hertzogliche Huth und Mantel/ auch Sporn und Degen als Gross Deutschmeister. Dieser Saal/ und diedazu gehörigen Appartements, waren durchgehands mit schwartzem Tuche bedeck/ mit Hängund Wand-Leuchtern/ und darauf steckenden brennenden weissen Wachs-Kerzen beleuchtet/ um das Trauer-Gerüste stunden 26. Grosse Silberne Leuchter mit brennenden Kertzen. Aus den hiesiegen Ordens-Clöstern sind die Patres Wechselweise gekommen/ welche den gantzen Tag Psallirten/ auch waren 6. Altäre ausgerichtet/ auf welchen von früh an biss Nachmittage Heilige Messen gelesen wurden. Des Abends um 7. Uhr läutete man in allen Catholischen Kirchen in und vor der Stadt/ und um 8. Uhr abermahl. Nachdem wurde die Chur-Fürstl. Leiche aus dem Trauer-Saal genommen/ und in den dazu bereiteten Sarg geleget/ auf die Bahre gesetzt/ und mit einem Schwartz-Sammetnem Tuche (worauf ein von Drap d’Or verfertigtes Kreutz gewesen) bedeckt/ Solche Bahre nahmen 8. Dazu bestellte Cammer-Herren in tieffer Trauer gekleidet/ auf ihre Schultern und gieng der Process nach der Cathedral-Kirchen St. Johannis aus dem Bischoffs-Hofe in folgender Ordnung:

Gieng das Kreutz.

Die Deutsche Schul Maria Reinigung.

Die Deutsche Brüderschafft.

Die Lateinische Brüderschafften mit ihren Umbellen.

Die Ordens-Clöster in-und vor der Stadt.

Das Chor mit der Musica.

Die Chur-Fürstl. Paucken und Trompetten Schwartz bedeck.

Die gantze Clerisen von Dohm nach ihrer Ordnung/ und endlich

Das Hochwürdige Dohm-Capitel/ worauf

Plen. Tit. Herrn Suffraganeus in schwartzem Pontifical und Inful auf dem Haupte die Ordnung bechlossen.

Vor dem Sarge giengen 6. Edel-Knaben/ ingleichen nach demselben 6. In einer Ordnung mit brennenden Fackeln/ auf den Seiten kame die Chur-Fürstl. Leib Barde in ihrer Lieberen mit der kehrtem Gewehr. Dann folgete Ihro Hochfürstl. Durchl Prinz von Birckenfeld/ begleiter rechter hand von Sr. Excell. Herrn Graffen von Schafgotsch/ lincker Hand von Sr. Excellenz dem Kayserl. und Churfürstl. Geheimden Rath und Obristen Cämmerer Freyherr von Satzenhofen/ dann folgeten die übrigen Ministri, Cavaliers, wie auch hohe und niedrige Hof-Bediente/ alle in der Trauer/ den Schluss machte eine grosse Menge Volkes aus der Stadt/ in obgedachter Kirche fasste man die Hoche Leiche in eine ad interim dazu bereitete Gruft/ biss das Grab in der Churfürstl. Capelle wird verfertiget seyn.

ANEKS 2

Dedykacja na castrum doloris

D. OPT. M.
SAC.
MEM. VIRT. GLORIAE
EMINENTISSIMI SERENISSIMI Q. PRONCIPIS
FRANCISCI LUDOVICI
SACROS. SEDIS. MOGUNT. ARCHIEPISCOPI
SAC. R. IMP. PER GERM. ARCHICANCELL.
et ELECTRORIS
ADMINISTR. M. EQUESTRIS. PRAEFECT.
IN BORUSSIA
M. MAGIST. INCLUTI. ORD. TEUT. PER
GERM. et ITAL.
EPISCOPI. WORMATIENSIS et VRATISLAVIENSIS.
PRAEPOSITI et DOMINI IN ELVANGEN.
ADMINISTRATORIS PRUMENSIS.
COM. PALAT. RHEN.
BAV. IUL. CLIV. et MONT. DUCIS.
PRONCIPIS MOERSIAE.
COM. VELDENTIAE SPONHEIMI
MARCHIAE et RAVENSPERGAE
D. IN RAVENSTEIN. FREUDENTHAL et
EULENBERG. gg
MAESTA. PIETAS. AUSTRIACA.
HAS. FUNEBRIS. LAMPADAS. ACCENDIT.
UT. ERGA. TAM. MAGNUM et MAGNAN.
HEROEM.
DE IMPERII. PUBL. SALUTE MERITTISSIMUM.
IN DECORANDO. EIUS. FUNERE.
QUOD. SACER. HIC. HONOR. ILLUMINAT.
MEMOREM GRATUMQ. ANIMUM.
ET SUOS. AMORES INTER. MORTAL.
ETIAM IMORTAL.
HOS. SUPER. CINERES. ATQUE.
LACRUMAS.
IUGITER ARDERE TESTARETUR.

DIE GRAFISCHEN DARSTELLUNGEN DER BESTATTUNGSFEIER UND DES CASTRUM DOLORIS VON FRANZ LUDWIG VON PFALZ-NEUBURG

Zusammenfassung

Franz Ludwig wurde 1664 in Neuburg an der Donau in einer Fürstenfamilie geboren und von den frühesten Jahren an wie seine Brüder Ludwig Anton und Alexander für den geistlichen Stand bestimmt. Der erstere war Bischof von Worms, der andere Bischof von Augsburg, eine seiner Schwestern, Eleonore, wurde dagegen zur Gemahlin des Kaisers Leopold I. und die andere, Hedwig Elisabeth, zur Ehefrau von Jakob Sobieski, dem Kronprinz von Polen. 1683 wurde er im Alter von 19 Jahren zum Fürstbischof von Breslau gewählt und vom Kaiser Leopold I. zum Oberlandeshauptmann von Schlesien ernannt. Nach dem Tod seines älteren Bruders Ludwig Anton im Jahre 1694 erhielt er die Würde des Fürstpropstes von Ellwangen und später die des Erzbischofs von Worms und des Hochmeisters des Deutschen Ordens in Mergentheim. 1716 wurde er zum Erzbischof von Trier und nach einigen Jahren, im Jahre 1729, verzichtete er auf diese Stellung, um das Amt des Erzbischofs von Mainz und damit das des Reichserzkanzlers des Heiligen Römischen Reiches Deutscher Nation anzutreten. Er starb 1732 im Alter von 68 Jahren in Breslau und wurde in einer von ihm selbst gestifteten Domkapelle begraben. Da er viele hohe geistliche und weltliche Stellungen innehatte, dürften die Feier zum Gedenken an den Verstorbenen in allen erwähnten Orten stattgefunden haben. Nach dem heutigen Untersuchungsstand kann man auf drei Orte hinweisen, die mit erhaltenen, Exequien darstellenden Zeichnungen und Grafiken dokumentiert sind. Der Erstere von ihnen war Breslau, wo die zentralen Feierlichkeiten stattfanden, und als deren Spur hat sich eine Zeichnung erhalten, die in den Sammlungen des Erzdiözesenarchivs zu finden ist. Sie zeigt den Kardinal auf der Bahre, von mehreren Vertretern des schlesischen Diözesan- und Ordensklerus umgeben, im Inneren des Bischofspalastes auf der Dominsel. Der zweite Ort war Wien, wo in der Augustiner-Hofkirche ein ansehnliches castrum doloris ausgestellt wurde, dessen Entwerfer der Kaiserhofarchitekt Giuseppe Galii Bibiena (1696-1756) war. Diese ungewöhnlich stattliche Struktur geriet bald in ein Musterbuch, das 1740 in Wien von Bibiena herausgegeben und dem Kaiser Karl VI. gewidmet wurde. Die Begräbnisfeierlichkeiten zu Ehren des verstorbenen Reichserzkanzlers wurden auch in der lokalen Presse beschrieben. Der letzte Ort, wo des Verstorbenen gedacht wurde, war der Hauptsitz des Hochmeisters des Deutschen Ordens in Mergentheim. Der Zweck des Artikels ist die Darstellung der bisher unbekannten ikonographischen Materialien über den Breslauer Kardinal, welche die Exequien und die Werke der Gelegenheitsarchitektur zeigen, die von den besten damals am kaiserlichen Hof in Wien tätigen Künstlern entworfen wurden. Dies bestätigt den außergewöhnlichen Rang des Geistlichen, der über fast ein halbes Jahrhundert einer der wichtigsten Kunstmäzene in Mitteleuropa war und dessen Tätigkeit auf diesem Gebiet bekanntlich nicht nur Schlesien umfasste, sondern auch viele andere Zentren, mit denen ihn die bekleideten Ämter verbanden.

¹ Pośród fundacji Franza Ludwiga należy wymienić m.in.: kaplicę Elektorską (Johann Bernhard Fischer von Erlach, 1716-1724) i sierociniec dla dzieci szlacheckich, tzw. Orphanotropheum, we Wrocławiu (Johann Blasius Peintner, 1702-1715), szpital Trójcy Świętej (1724), wystrój i wyposażenie kościoła Jezuitów (1688-1691), szpital i kościół Bożogrobców (1719-1730) w Nysie, kościół św. Mikołaja (1690), Zamek Dolny (1707) wraz z parkiem i zwierzyńcem w Otmuchowie, pałacyk Zwierzyniec w Wierzbnie (Michael Klein, 1713-1714), barokizację bazyliki św. Wita (1724-1729) oraz kolegium, gimnazjum i kościół Jezuitów w Ellwangen (Jakob Amrheim SJ, 1720-1729), odbudowę po pożarach kościoła pielgrzymkowego na Schönenbergu koło Ellwangen, a także katedry, kościołów NMP i św. Pawła w Wormacji (1694, 1710-1715), nową rezydencję biskupią w Wormacji, sierociniec i szpital w Horchheim (1708-1730), odbudowę po pożarze katedry w Trewirze i nową aranżację kaplicy św. Tuniki (Christoph Tausch, 1717-1729), modernizację zamków krzyżackich w Bruntálu, Bouzovie i Namysłowie (1694-1732).

² Najważniejsze publikacje na ten temat: P. Schinke, Die Jugendzeit des Fürstbischofs Kurfürst Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg im Licht des Neuburger Prinzenspiegels v. J. 1666, „Archiv für schlesiche Kirchengeschichte” (dalej: ASKG) XV, 1957, s. 260-264; G. Munch, Das letzte Lebensjahr des Breslauer Bischofs Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg (1683-1732), ASKG XXII, 1964, s. 311-315; J. Gottschalk, Der Breslauer Fürstbischof Franz Ludwig (1683-1732) als Hochmeister und Bauherr in Mergentheim, „Schlesien” XIII, 1968, s. 168-174; Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1648-1803. Ein biographisches Lexikon, hrsg. von E. Gatz, Berlin 1990, s. 124-127; K. Orzechowski, Franciszek Ludwik Neuburski – biskup i śląski mąż stanu, [w:] Z dziejów śląskiego Kościoła katolickiego, red. K. Matwijowski, Wrocław 1992, s. 33-38; B. Demel, Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg als Hoch-und Deutschmeister (1694-1732) und Bischof von Breslau (1683-1732), „Jahrbuch der Schlesischen Fiedrich-Wilhelm-Universität zu Breslau” XXXVI/XXXVII, 1995/1996, s. 93-150.

³ J. Jungnitz, Die Grabstätten der Breslauer Bischöfe, Breslau 1895, s. 35. Autorem sarkofagu był wrocławski konwisarz Johann Martin Glantz.

⁴ Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu (dalej: AAWr.), Katalog Obrazów, sygn. II, 67, wym. 17,2 × 21 cm. Rycina ta umieszczona jest również w: D. Gomolcky, Suplement oder Anhang zu den bereits heraus gegeben 3. ersten Theilen Derer Breßlauischen Merckwürdigkeiten, Oelß 1734, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu (dalej: BUWr.), Oddział Starych Druków, sygn. 301587. Trzeci egzemplarz, sygnowany: Zu finden beij Barth. Strahowskij Kupferstecher in Breßlau, jest wklejony do książki: BUWr., sygn. 370756. Za tę informację dziękuję bardzo panu dr. Piotrowi Oszczanowskiemu z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego.

⁵ Uroczystości ingresów i pogrzebów biskupów wrocławskich w okresie nowożytnym omówiła ostatnio Anna Śliwowska, por. A. Śliwowska, Ingressus i exequiae – dwa typy uroczystości uświetniających początek i koniec panowania biskupa wrocławskiego na wybranych przykładach z okresu od XVI do XVIII wieku, [w:] Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, red. R. Hołownia, M. Kapustka, Wrocław 2008, s. 205-221. Tam również literatura przedmiotu.

⁶ AAWr., Katalog Obrazów, sygn. II 68, rysunek piórkiem lawowany, wym. 48 × 33,8 cm. Należy go łączyć ze wspomnianym przez Jungnitza kolorowym rysunkiem przedstawiającym uroczystości pogrzebowe, por. J. Jungnitz, op. cit., s. 35. Za wskazanie tej bardzo interesującej kompozycji dziękuję bardzo panu prof. Henrykowi Dziurli z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego.

⁷ „Die 18 Aprilis 1732 obiit hic Wratislaviae Sereniss. et Princeps […] Elector Moguntinus, et Episcopus Wratiss. Franciscus Ludovicus natus 27 Julij 1664. Episcopus Wratislaviensis ab anno 1683 ad 1732 […]”.

⁸ D. Gomolcky, Deß kurtz-gefaßten Innbegriffs der vornehmsten Merckwürdigkeiten von der Kayser- und Königlichen Stadt Breßlau in Schlesien, Dritter Theil, Breslau 1733, s. 65-68.

⁹ Por. A. Śliwowska, op. cit., s. 219, il. 3. Należy podkreślić, że jest to jedno z niewielu znanych nam przedstawień katafalku biskupa wrocławskiego. Wcześniejsze ukazują bed of state biskupów wrocławskich i arcyksiążąt habsburskich Leopolda I Wilhelma (1655-1662; wg rysunku F. Luycxa; Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego, syg. 5016/160) i Karola III Józefa (1663-1664; Gabinet Grafiki Muzeum Narodowego we Wrocławiu, nr inw. VII-8340, 429A-2).

¹⁰ Chodzi zapewne o Christiana III Pfalzgrafa von Birkenfelda (1674-1735).

¹¹ Franz Sigismund Friedrich Graf von Satzenhofen auf Berzoldzhofen und Bettendorf (1684-1748), od 1744 komtur krajowy baliwatu Frankonii Zakonu Niemieckiego.

¹² A. Śliwowska, op. cit., s. 216-219.

¹³ B. Demel, op. cit., s. 140.

¹⁴ „Glorreichistes und Erensswürdigistes Leben und Sterben des Hohwürdigsten Durchleuchtigsten Fürsten und Herrn/ Herrn Frantz Ludwig Des Heiligen Stuels Zu Maintz Ertz=Bischoffen/ Des Heil:Rom:Reichs durch Deutsch Land Ertz=Kanzlern/ und Khur=Fürsten/ ADMINISTRATORN des Hoch Meisterthums in Preussen Meistern dess Hochen Teutsche Rittern=Ordens in Teutsch und Welschen Landen/ Bishoffen zu Wormbs/ und Breslau/ Probsten und Herrn zu Ellwangen/ Pfaltz Grafen den Rhein/ in Jülich/ Cleve und Berg Hertzogen/ Fürsten zu Mortz/ Grafen zu Veldentz/ Sponheim/ der Marckund Ravenstein/ Freuden=Thal und Eulenberg/ Unseres Wenland Gnädigsten Obristen/ Herrn und Vatters/ In einer Klag=und Lob=Red den 3.ten Tag des Monats Julii, im Jahr 1732. Der Deroselben Traur=vollen Exequien des Hochen Teutsche Ritter=Ordens Pfarr =Kirchen zu Mergentheim vorgestellt JOANNE MATTHAEO Gantz/ selbigen Ordens Priestern”. Deutscheordens-Zentralarchiv, Wiedeń, syg. HM 500.

¹⁵ A. Śliwowska, op. cit., s. 215-216.

¹⁶ „Reverendissimus ac Serenissimus Princeps ac Dominus Dominus Franciscus Ludovicus. Dei Gratia Sancta sedis Moguntinae Archiepiscopus Sancti Romani Imperii per Germaniam Archicancelarius et Princeps Elector, Supremus Administrator Prussiae, Generalis militiae Hyerosolymitanae Ordinis beata Mariae Teutonicorum, ac ejusdem per Germaniam et Italiam partesque transmarinas Magnus Magister, Episcopus Wormatiensis, Praepositus ac Princeps Ellwacensis, Episcopus Vratislaviensis, Comes Palatinus Rheni, Bavariae, Cliviae, et Montium Dux, Princeps Mörsa, Comes Veldentia, Sponhemia, Marchiae et Ravenspurgia, Dominus in Ravenstein, Freüdenthal et Eulenberg./ VratIsLaViae In sILesIa ferIa seXta pasChatIs pIe In DoMIno obit”.

¹⁷ A. Śliwowska, op. cit., s. 215.

¹⁸ Przedstawienia te są znane od chwili powstania, nie były jednak do tej pory analizowane w kontekście uroczystości pogrzebowych Franza Ludwiga von Neuburga. Za zwrócenie uwagi na nie dziękuję bardzo panu prof. Henrykowi Dziurli z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego.

¹⁹ Ősterreichische Nationalbibliothek, Wien, Mikrofilm Sign.: MF 226.

²⁰ Ibidem.

²¹ Sygnatura artysty: Joseph Gali Bibiena Sac. Caes. M. Architectus Theatralis Primarius Inv. et del.

²² Architetture e prospettive dedicate alla Maestà di Carlo VI, Imperatore de’ Romani, da Giuseppe Galli Bibiena suo primo ingegner teatrale ed architetto inventore delle medesime, MDCCXL, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin, Zbiór królewski, Vol. 835.

²³ 1 stopa wiedeńska = 0,316 m.

²⁴ F. Repishti, R. Schofield, Architettura e controriforma. I dibatti per la facciata del duomo di Milano 1582-1682, Milano 2003, s. 144-149.; E. Brivio, Der Dom. Kunst-Glaube-Geschichte der mailänder Kathedrale, Milano 2005, s. 144-177.

²⁵ S. Schütze, Die Ausstattung von Neu-St. Peter, [w:] Barock im Vatikan. Kunst und Kultur im Rom der Päpste 1572-1676, Berlin 2006, s. 134.

²⁶ Dzieła te zainspirowały m.in. jezuitę Johanna Riedla – twórcę ołtarza głównego w świdnickim kościele św. św. Stanisława i Wacława (1698), por. S. Gumiński, Domus Sapientiae Svidnicensis, [w:] Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin, listopad 1970, red. E. Studniarkowa, Warszawa 1972, s. 243-260.

²⁷ L. Popelka, Castrum Doloris oder „Traurige Schauplatz”. Untersuchungen zu Entstehung und Wesen ephemer Architektur, Wien 1994, s. 41.

²⁸ Ibidem, s. 42.

²⁹ Ibidem, s. 43.

³⁰ Por. J. Chrościcki, Projektanci i wykonawcy katafalków z 1 poł. XVIII w., [w:] Rokoko. Studia nad sztuką 1. połowy XVIII wieku. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu. Wrocław, październik 1968, red. T. Piasecki, Warszawa 1970, s. 268; idem, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974, s. 210.

³¹ Znalazły się tam również dekoracje upamiętniające króla Francji Ludwika XIV, arcybiskupa Trewiru ks. elektora Karola Józefa Ignacego Lotaryńskiego i księcia elektora Palatynatu Reńskiego Johanna Wilhelma von Neuburga.

³² Por. Aneks 2. Na ten temat m.in.: M. Wyrzykowska, Śląsk w orbicie Wiednia. Artystyczne związki Śląska z Arcyksięstwem Austriackim w latach 1648-1741, Wrocław 2010, s. 65-68.

³³ L. Popelka, op. cit., s. 48; D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. W. Zakrzeska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 2001, s. 57-58.

³⁴ L. Popelka, op. cit., s. 49.

³⁵ D. Forstner, op. cit., s. 51-52.

³⁶ L. Popelka, op. cit., s. 54.