Zapomniana himalajska monarchia

Ronald Lasecki

Siła polityczna wyrasta z lufy karabinu. (Mao Tse-tung)

Upadek w maju 2008 r. panującej w Nepalu dynastii Szachów oraz zniesienie w tym kraju monarchii zwróciło uwagę świata na podniebne himalajskie królestwo. Dramatyczne wydarzenia towarzyszące wstąpieniu na tron i panowaniu króla Gyanendry (2001-2008), a mianowicie rozpoczęta jeszcze w 1996 r. maoistowska rebelia, zmasakrowanie rodziny królewskiej na początku czerwca 2001 r. i wreszcie wprowadzenie stanu wyjątkowego w lutym 2005 r. (co jednak nie pomogło królowi uratować tronu), przyćmiły nieco wydarzenia wokół innej, mało znanej, położonej w tym samym regionie monarchii, jaką było istniejące od 1380 r. (lub od 1450 r. — brak co do tego zgodności w literaturze) Królestwo Mustangu.

Pozostające od swego zarania pod rządami tej samej tybetańskiej dynastii, której początek dał książę Ame Pala, państwo to zamieszkane było przez posługujący się językiem z grupy tybetańsko-birmańskiej lud zwany Lo lub też Lopa. Jako jedyna część Tybetu nie zostało włączone do Chin Ludowych w 1951 r., do 1991 r. pozostawało zaś zamknięte dla cudzoziemców. W konsekwencji całkowitego i długotrwałego odizolowania Mustangu od reszty świata zachowane w nim zostały obyczaje i tradycyjne obrzędy z okresu poprzedzającego powstanie w Tybecie instytucji dalajlamów, zaś obowiązujące mieszkańców jeszcze do niedawna prawa ustanowione zostały nie później niż w VII wieku po Ch. Wśród zamieszkujących kraj Lopów praktykowana była poliandria, przy czym spośród braci w danej rodzinie drugi z kolei pod względem starszeństwa przeznaczany był do klasztoru, podczas gdy pozostali brali sobie wspólną żonę. Zwyczaj ten wykształcił się tyleż z powodu niedostatku kobiet, co warunków gospodarczych zmuszających mężczyznę do długotrwałego opuszczania domu, by z dala od niego pracować jako pasterz, kupiec lub tragarz. Przeznaczeni do życia zakonnego chłopcy początkowo wysyłani byli do pobliskiego Tybetu celem studiowania w tamtejszych klasztorach lamaickiej teologii, jednak po zlikwidowaniu większości z tych klasztorów przez władze chińskie i zamknięciu dla cudzoziemców granicy z Tybetem udają się oni obecnie do Bhutanu lub indyjskiego Ladakhu, po powrocie zaś osiadają w jednym z trzynastu istniejących w Mustangu buddyjskich monasterów.

Gospodarka Królestwa przez wieki oparta była na poborze ceł z handlu między Tybetem a Indiami, czym zajmowali się królewscy urzędnicy odprowadzający dochody do kasy monarszej, oraz na pośrednictwie w tym handlu, czym trudnili się zwykli mieszkańcy. Zimą udawali się oni do Tybetu, by stamtąd na grzbietach jaków przewozić sól i bawełnę transportowane z kolei latem na mułach i osłach w położone na południu doliny i tam sprzedawane kupcom z plemienia Thakalów, którym rząd nepalski nadał w 1890 r. przywilej wyłączności w handlu z Tybetem. Pomocniczym źródłem utrzymania było i wciąż pozostaje rolnictwo, które jednak wobec nieurodzajnych ziem i dużej wysokości nad poziomem morza, nie przynosiło w przeszłości ani nie przynosi obecnie plonów wystarczająco obfitych, by wyżywić populację Lopów, w związku z czym sprowadzają oni brakujące produkty roślinne z terenów sąsiednich.

Ziemia w Mustangu pozostawała formalnie własnością monarchy, poszczególne dzierżawy dziedziczone były zaś przez najstarszego potomka rodu i nie mogły być sprzedane ani podzielone na mniejsze części. Żywy inwentarz, zabudowania i cały dobytek były własnością gospodarzy. Najliczniejszą warstwą społeczeństwa była grupa zwana szelwa, przynależący do której zajmowali się kupiectwem i dzierżawą drobnych gospodarstw. Dużo mniejsze znaczenie miała uboga i zajmująca miejsce marginesu społecznego grupa righin, podczas gdy rodzina królewska i rody arystokratyczne zamieszkujące w Mathangu i jego najbliższych okolicach, gromadzące w swoich rękach dochody z ceł, zaliczane były do zajmującej najważniejszą i najbardziej uprzywilejowaną pozycję grupy kutak, nazywanej też bista.

Kryzys tradycyjnego systemu społecznego nadszedł za panowania Angina Tenzinga Trandula (1935-1955), kiedy to w 1951 r. sąsiedni Tybet został zajęty przez Chiny Ludowe. W cztery lata później Nepal został przyjęty do ONZ i nawiązał stosunki dyplomatyczne z Chinami podpisując z nimi umowę o przyjaźni i współpracy gospodarczej. Za nawiązaniem stosunków poszło włączenie się Chin do gry o pozyskanie nepalskiego królestwa, w której to grze pozostałymi stronami były Indie, Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone. Aktywizacja polityki Chin w Himalajach oznaczała między innymi stłumienie wybuchłego w 1959 r. w Tybecie powstania, po którego klęsce południowa granica państwa dalajlamów została przez Chiny zamknięta dla cudzoziemców, co z kolei spowodować musiało upadek handlu będącego głównym źródłem utrzymania mieszkańców Mustangu. Na domiar złego, w kraju pojawiły się tysiące uchodźców zza północnej granicy, którzy osiedlili się na ziemiach Królestwa przyprowadzając ze sobą liczne stada bydła, koni i owiec. Szybkie ogołocenie pastwisk i bez tego z trudem jedynie żywiących zwierzęta hodowane przez miejscowych było powodem załamania się równowagi ekologicznej i gospodarczej monarchii. Głód i epidemie przetrzebiły najpierw populacje zwierząt, następnie zaś dotknęły zarówno Lopów, jak i napływowych Tybetańczyków. Rok 1960 przyniósł porozumienie graniczne podpisane przez premierów Chin Ludowych Czou En-laja (1949-1976) i Nepalu Biszeswara Prasada Koiralę (1959-1960), zgodnie z postanowieniami którego Chiny zgodziły się przyznać Nepalowi ponad 800 kilometrów kwadratowych nadgranicznego terytorium, w tym połowę góry Czomolungma, wioski Thudam i Kimathanka na wschodnim pograniczu, przełęcz Nara i pastwiska w okolicach Rasuwy, wreszcie także tereny Królestwa Mustangu i obszary położone nad rzeką Jum.

Delimitacja granicy zrodziła jako skutek koniec formalnie uznawanej niezależności Mustangu, choć jego władca Angun Tenzig Trandul (1958-1964) zachował utożsamianą z tytułem królewskim godność radży, poza tym zaś prawo mianowania następców tronu spośród swoich synów i stopień pułkownika armii Nepalu. Dziedziczący po nim prawa do tronu syn Dżigme Dordże Trandul (1964-2008, niekiedy również jako Dżigme Trandal Bista) zachował swą władzę w północnej części kraju znanej jako Górny Mustang. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych tereny przekształconego w nepalski dystrykt Mustangu służyły jako baza wypadowa dla zaopatrywanych w broń i materiały przez lotnictwo CIA partyzantów walczących z władzą chińską w Tybecie (po apelu dalajlamy o zakończenie wojny większość z nich zaprzestała walki i osiadła w obozach dla uchodźców w Nepalu). Detronizacji ostatniego monarchy dokonał dopiero 8 listopada 2008 r. minister nepalskiego gabinetu republikańskiego zdominowanego przez Komunistyczną Partię Nepalu (Maoistów).

Przypomnienie w tych kilku akapitach o końcu istnienia przetrwałej w zasadzie w niezmienionej postaci do naszych czasów średniowiecznej monarchii w dolinie górnej Kali Gandaki, miało na celu zwrócenie uwagi na bezpodstawnie niekiedy lekceważoną w środowiskach tradycjonalistyczno-monarchistycznych współzależność pomiędzy trwaniem bądź restauracją tradycyjnego Porządku w jakimś miejscu świata a jego zewnętrznym otoczeniem politycznym. Pozbawienie władzy dynastii panującej w kraju ludu Lo było konsekwencją ugody wymuszonej na królu Gyanendrze, roznieconej przez nepalskich maoistów wojny domowej, w rezultacie której ostatecznie pozbawiono go tronu.

Powstałe przed wyborami w 1994 r. z rozłamu w Zjednoczonym Froncie Ludowym Nepalu (znanym też jako Centrum Jedności) nowe ugrupowanie pod nazwą Komunistycznej Partii Nepalu (Maoistowskiej) nie zostało zarejestrowane przez komisję wyborczą, po czym przeszło do działań partyzanckich. Pod kierunkiem Puszy Kahala Dahala (znanego jako Przewodniczący Prahandra) oraz dra Baburama Bhattaraia maoiści nie tylko przejęli kontrolę nad znaczącą częścią Nepalu, ale nawiązali też współpracę z Maoistowskim Centrum Komunistycznym walczącym w indyjskim stanie Bihar, z Wojenną Grupą Ludową w Andra Pradesz oraz z organizacjami separatystycznymi, jak Zjednoczony Front Wyzwolenia Assamu.

Pamiętać należy przy tym, iż maoiści nepalscy czerpią swoje poparcie przede wszystkim od mieszkańców nepalskiej niziny Teraju, będących potomkami ludności napływającej na przeciągu ostatnich dwustu lat z Biharu i posługujących się językami Hindusów z północnych stanów Indii – hindi i urdu, a także bengali, majthili i bhodźpuri¹. Elity polityczne związane z dworem nepalskim rekrutowały się natomiast głównie spośród ludów przybyłych z Indii i osiadłych w regionie Małych Himalajów Zachodnich począwszy od XIII wieku. Aż do lat pięćdziesiątych XX wieku wszystkie najważniejsze stanowiska w służbie cywilnej i wojskowej obsadzane były przez Braminów i Ćhetrijów² (nazwa jest zniekształconą wersją słowa „kszatrija” — podobnie jak w przypadku Braminów odrębność kastowa dała początek odrębności etnicznej, zaś nazwa kasty stała się etnonimem tej grupy), używany przez nich język nepalski stał się zaś językiem państwowym i w Dolinie Katmandu wypierał język rodzimego plemienia Newarów³. Spośród Ćhetrijów wywodził się ród Ranów, którego przedstawiciele sprawowali dziedzicznie funkcję premierów Nepalu od 1849 r. (premierem był wtedy Dżang Bahadur Kunwar) aż do 1950 r. Sama dynastia Szachów wzięła swój początek ze stanowiących ćhetrijowską arystokrację Thakurów.

O ile mieszkańcy gór uważani są za nacjonalistów, o tyle bliżsi kulturowo Hindusom i stanowiący zarazem ponad 50% mieszkańców Nepalu mieszkańcy Teraju sympatyzują z Indiami. Spotkanie, do jakiego doszło w sierpniu 2001 r. pomiędzy przedstawicielami maoistów nepalskich a reprezentowanych między innymi przez wymienione wyżej ugrupowania maoistów indyjskich (tzw. naxalitów, prowadzących od 1967 r. we wschodnich Indiach wojnę partyzancką w oparciu o najniższe kasty i ludność pozakastową) w mieście Siliguri w Zachodnim Bengalu, gdzie stacjonuje też jednostka indyjskiego wywiadu, zdają się sugerować, że zarówno indyjski premier Atal Bihari Wajpaji (1998-2004), jak i stojąca za nim Indyjska Partia Ludowa, straciły zaufanie do dworu w Katmandu i postanowiły wykorzystać ruch partyzancki w swym własnym kraju do podkopania coraz mniej wygodnej dla nich władzy królewskiej w sąsiednim państwie. Sytuacja taka nie byłaby skądinąd niczym nowym w relacjach indyjsko-nepalskich, gdyż odsunięcie w 1951 r. od władzy rodu Ranów, sprawujących dziedzicznie funkcję premierów Nepalu, i przejęcie rządów przez króla Tribhuwana (1911-1955) oraz popierających go polityków Nepalskiego Kongresu Narodowego (utworzonego w 1947 r. w Kalkucie i będącego początkowo sekcją Indyjskiego Kongresu Narodowego) było możliwe dzięki inspirowanej przez Indie brawurowej ucieczce w listopadzie 1950 r. monarchy ubezwłasnowolnionego wcześniej przez podległych premierowi Mohanowi Szemszerowi (1948-1951) funkcjonariuszy państwowych. Porozumienie o zakończeniu walk partyzanckich, wznieconych przeciw rządowi nepalskiemu przez partyzantów działających z inspiracji Kongresu i króla, doszło zaś najpewniej do skutku, pomimo ponoszenia ciągłych klęsk na froncie przez partyzantów, dzięki naciskowi indyjskiego premiera Dżawaharlala Nehru (1947-1964). Tak więc kluczowe dla rozwoju sytuacji politycznej w Nepalu po wycofaniu się z Półwyspu Indyjskiego wspierających władzę Ranów Brytyjczyków miałyby być decyzje zapadające w Nowym Delhi. To właśnie premierzy Indii byli w stanie przekazać faktyczną władzę w Nepalu królom z dynastii Szachów, jak też ich jej pozbawić, co dokonane zostało w 2008 r. przy użyciu do tego celu maoistów i uważanego za partię blisko związaną z Indiami Kongresu Nepalskiego. Zmiany ustrojowe i polityczne w Nepalu doprowadziły zaś do zniesienia ostatniej tradycjonalistycznej monarchii w tym regionie, która wcześniej zdołała przetrwać w Górnym Mustangu w formie reliktowej czterdzieści osiem lat.

¹ Rdzenni mieszkańcy Teraju posługują się będącymi dziś w użyciu tylko w niektórych rejonach językami tharu, danuwar, dhangar, satar. Tharowie żyją porozrzucani w kilku niezbyt licznych grupach plemiennych w zachodniej i środkowej części kraju, na zalesionych terenach na południe od pasma górskiego Siwalik. Częściowo zachowali swą tradycyjną religię oraz jej kapłanów, nazywanych guruwa (dziedziczni kapłani wioskowi nazywani są desbandhija, kapłani rodzinni zaś ghar). W sąsiedztwie Tharów mieszkają trudniący się rolnictwem i rybołówstwem Danuwarowie i Madźhiowie, a także zajmujący się wyłącznie połowem ryb Darajowie. Grupami rodzimymi są także Satarowie żyjący w dystryktach Morang i Dźhapa, Dhangarowie zamieszkujący tereny pomiędzy dystryktami Sarlahi i Morang, Dhimalowie mieszkający w liczbie ok. ośmiu tysięcy w dystrykcie Dźhapa, oraz najliczniejsi z nich wszystkich, mieszkający również w południowych Indiach, Radźbansi (ci ostatni tworzyli niegdyś odrębny od sąsiadów naród Koć, który jednak na przełomie XVII i XVIII wieku uległ niemal zupełnej hinduizacji).

² Ćhetrijowie pozostają sobie równi pod względem kastowym i klanowym, podczas gdy wśród Braminów wyróżnia się odrębne podkasty purbija, kumain i dźajsi, z których dwie pierwsze wywodzą się najprawdopodobniej od grup przybyłych w różnym czasie i osiedlonych w różnych miejscach.

³ Język Newarów newari bhasa zaliczany jest do grupy tybetańsko-birmańskiej, zaś oni sami uważani są za przybyszów z północnych Himalajów (choć ze wzgledu na podobieństwo tego języka z mową mieszkajacego na Wybrzezu Malabarskim ludu Nairów rozważa się też ich pochodzenie z południowych Indii). Ich społeczność dzieli się na wyznawców hinduizmu i buddyzmu, poza tym zaś na dwadzieścia sześć kast, wśród których członkowie ostatnich sześciu uznawani są za „niedotykalnych”.