Kalendarzyk reakcjonisty — czerwiec

Jacek Bartyzel

7 czerwca 1492 roku zmarł w Grodnie, w wieku 64 lat (ur. 30 XI 1427), Kazimierz IV Jagiellończyk [właśc. Kazimierz Andrzej Jagiellończyk, lit. Kazimieras Andrius Jogailaitis], król Polski i wielki książę litewski, pan i dziedzic Rusi, Prus i Pomorza, jeden z najwybitniejszych władców Polski i Litwy; był najmłodszym, trzecim synem Władysława II Jagiełły i jego czwartej żony, Zofii Holszańskiej, córki kniazia Andrzeja Holszańskiego; w wieku 11 lat został wybrany przez część (złożoną głównie z tzw. utrakwistów albo kalikstynów, tj. umiarkowanego odłamu husytów) stanów czeskich na króla Czech, lecz wskutek klęski husytów, jak również (pod Grotnikami) polskiego stronnictwa prohusyckiego, któremu przewodził Spytko III z Melsztyna (1398-1439), a także sprzeciwu – broniącego ortodoksji – opiekuna małoletnich synów Jagiełły, bpa Zbigniewa Oleśnickiego (1389-1455), zrezygnował z panowania w Królestwie Czech; po śmierci (20 marca 1440) z rąk spiskowców wielkiego księcia litewskiego Zygmunta I Kiejstutowicza został mianowany namiestnikiem Litwy w imieniu swojego starszego brata – króla Władysława III, lecz po przybyciu do Wilna obwołano go 29 czerwca 1440 w katedrze wileńskiej wielkim księciem, co było faktycznym zerwaniem unii instytucjonalnej z Polską; początkowo faktyczną władzę sprawowały za niego rody bojarskie (Gasztołdowie, Kieżgajłowie, Radziwiłłowie), lecz z biegiem czasu książę się uniezależnił; wspomagał Nowogród Wielki w walce z zakonem kawalerów mieczowych oraz wszczął wojnę z Moskwą o ziemie nad Wiaźmą; po śmierci Władysława (zw. odtąd Warneńczykiem) w bitwie z Turkami nad Warną (10 listopada 1444) szlachta koronna na zjeździe w Sieradzu w kwietniu 1445 zaoferowała mu tron polski, lecz Kazimierz długo zwlekał z jego przyjęciem, powołując się na pogłoski o ocaleniu brata (którego ciała nie odnaleziono), ale przede wszystkim dążąc do zachowania niezależnego od Polski statusu Wielkiego Księstwa Litewskiego (czyli unieważnienia unii grodzieńskiej z 1432) oraz wzmocnienia swojej pozycji wobec możnowładców; przetrzymał zarówno próby obsadzenia innym i uzależnionym od Korony kandydatem tronu wielkoksiążęcego, jak i elekcji alternatywnego kandydata do tronu polskiego; ostatecznie zdołał narzucić swoje warunki, tj. równorzędny status Korony i Litwy jako dwóch organizmów państwowych oraz równość szlachty polskiej i litewskiej, a także nienaruszalność terytorium WKL i obsadzanie wszystkich urzędów w nim przez Litwinów; koronację na króla Polski odbył 25 czerwca 1447 w katedrze wawelskiej; z tą chwilą została wznowiona unia polsko-litewska, ale jako jedynie personalna, a nie instytucjonalna; ustanowił radę wielkoksiążęcą na Litwie, mającą sprawować w jego imieniu władzę podczas jego nieobecności, a na bojarstwo litewskie rozszerzył przywilej neminem captivabimus, którym dotąd cieszyła się jedynie szlachta polska; w 1448 zawarł kompromisowy pokój z Moskwą (co oznaczało też uznanie autokefalii Cerkwi moskiewskiej, równoważne z odrzuceniem przez nią unii florenckiej), rok później pokonał ostatecznie swojego dawnego rywala do tronu wielkoksiążęcego, Michała Bolesława (zw. Michajłuszką), a książętom Olelkowiczom odebrał tytuł książąt kijowskich; pierwsze lata jego panowania w Polsce upłynęły pod znakiem ostrego konfliktu z możnowładcami (przeciwko którym wspomagany był przez średnią szlachtę) oraz wszechwładnym dotąd bpem krakowskim (oraz od 1449 kardynałem i legatem papieskim) Z. Oleśnickim; wykorzystując konflikt pomiędzy papieżem Mikołajem V a antypapieżem (popieranym przez Oleśnickiego) Feliksem V, uzyskał od tego pierwszego prawo obsadzania beneficjów i stanowisk kościelnych, a także pobierania ze świętopietrza 10 tysięcy dukatów na walkę z Tatarami; mimo pogodzenia się Oleśnickiego z Mikołajem V oraz wycofania się papieża z uprzednich koncesji na rzecz króla, a nawet przejściowego obłożenia go klątwą, Kazimierz zdołał utrzymać tę prerogatywę również za następnych papieży, zatwierdzających jego faworytów; konfliktu z możnowładcami i Oleśnickim nie udało się załagodzić aż do śmierci kardynała, natomiast 24 czerwca 1453 król potwierdził na zjeździe w Piotrkowie wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty koronnej; odniósł pewne (i ostatnie w historii Polski przedrozbiorowej) sukcesy na Śląsku, zmuszając (1454) do hołdu lennego księcia oświęcimskiego Jana IV, a następnie (1456) księcia zatorskiego Wacława I, a ostatecznie (21 lutego 1457) zakupując i wcielając do Korony księstwo oświęcimskie; w 1462 inkorporował także dwa księstwa mazowieckie (rawskie i bełskie), przekształcając je w województwa; jego głównym celem (i największym osiągnięciem panowania) było jednak odebranie zakonowi krzyżackiemu Pomorza Gdańskiego i odzyskanie przez Polskę swobodnego dostępu do Morza Bałtyckiego; wykorzystując antykrzyżackie powstanie (utworzonego w 1440 i zdelegalizowanego przez cesarza Fryderyka III w 1453) Związku Pruskiego, zrzeszającego pomorską szlachtę i mieszczaństwo, które obaliło władzę Zakonu na prawie całym terytorium (wyjąwszy Malbork i Sztum), król przyjął poddanie się jego władzy przez stany pruskie oraz 6 marca 1454 wydał akt inkorporacji Prus do Korony, zrównując jednocześnie pruską szlachtę w prawach z polską, a kupcom swobodę handlu w Polsce oraz znosząc cła i opłaty; wskutek pomocy, jakiej Zakonowi udzieliły zaciężne oddziały z Rzeszy, oraz kryzysu systemu pospolitego ruszenia w Polsce i niekwapienia się szlachty (zwłaszcza wielkopolskiej) do prowadzenia wojny faktyczna realizacja celu głównego, tj. inkorporacji Prus, wymagała stoczenia długiej (trzynastoletniej) i żmudnej wojny, w zasadzie bez efektownych zwycięstw, takich jak Grunwald; nadto zaś możność jej prowadzenia król okupić musiał kolejnymi przywilejami dla szlachty, wydając 11 listopada 1454 tzw. statuty cerekwicko-nieszawskie, które zapoczątkowały ewolucję systemową w kierunku ustroju parlamentarnego oraz predominacji sejmików ziemskich i stanu szlacheckiego; w pierwszej fazie wojny inicjatywę odzyskali Krzyżacy, pokonując 18 września 1454 wojsko polskie pod Chojnicami; dopiero w 1462, kiedy wysiłkiem finansowym zarówno Królestwa, jak bogatych miast pruskich (Gdańsk, Toruń, Elbląg), udało się sformować armię zaciężną, szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę polską (bitwa pod Świecinem, bitwa morska na Zalewie Wiślanym w 1463); po upadku ostatniego punktu oporu krzyżackiego w Chojnicach Zakon poprosił o pokój, zawarty 19 października 1466 w Toruniu; na jego mocy Polska po 158 latach odzyskiwała Pomorze Gdańskie oraz ziemię chełmińską i michałowską, a także uzyskiwała Malbork, Elbląg i Warmię, nazywane odtąd łącznie Prusami Królewskimi, natomiast pozostała część – pod nazwą Prus Zakonnych – zostawała przy Krzyżakach jako lenno polskie (każdy nowy mistrz zobowiązany został do złożenia królowi polskiemu hołdu lennego w ciągu sześciu miesięcy od wyboru, co ci czynili z ociąganiem); po załatwieniu spraw północnych uwaga króla skoncentrowała się na obszarze południowym: dyplomacja polska podjęła starania o uzyskanie korony czeskiej dla najstarszego syna królewskiego – Władysława Jagiellończyka, co spełniło się w 1471; nie powiodła się natomiast próba osadzenia na tronie węgierskim drugiego z synów – Kazimierza: wyprawa na Węgry poniosła fiasko, nadto zaś sprowokowała konflikt o Śląsk (1474) oraz tzw. wojnę popią o biskupstwo warmińskie (1477-1478), w której król węgierski Maciej Korwin poparł odwołanego bpa warmińskiego Mikołaja Tungena i Zakon Krzyżacki, który poddał się pod jego zwierzchnictwo; ostatecznie jednak (21 listopada 1478) Warmia i Zakon powróciły pod panowanie polskie, a 9 października 1479 kolejny wielki mistrz – Martin Truchsess von Wetzhausen – złożył hołd lenny Kazimierzowi; w 1485 taki sam hołd złożył królowi – zagrożony przez Turków – hospodar Mołdawii Stefan III Wielki, jednak nie uzyskawszy realnego wsparcia, rok później poddał się zwierzchnictwu Turcji; wojna z Turcją i tak jednak wybuchła z powodu ciągłych napaści na Ruś i Podole zagonów tatarskich z (podległego sułtanowi) Chanatu Krymskiego i trwała aż do 1503; po śmierci Macieja Korwina panowie węgierscy wybrali (7 lipca 1490) na króla Węgier Władysława Jagiellończyka; z tą chwilą Dom Jagielloński stał się najpotężniejszą dynastią w Europie Środkowo-Wschodniej, panując nad czterema wielkimi państwami: Litwą, Polską, Czechami i Węgrami, a pozostające pod panowaniem Kazimierza IV Polska i Litwa osiągnęły łącznie największy w ich historii przyrost terytorialny (ponad 1 mln km²); niestety, ani jedno, ani drugie, nie okazało się trwałe, gdyż Czechy i Węgry po 1526 przeszły pod panowanie Habsburgów (Węgry częściowo pod okupację turecką), a Litwa już w 1494 utraciła część swoich rubieży na rzecz księstwa moskiewskiego; czterdziestopięcioletnie (jedno z najdłuższych w historii Polski) panowanie Kazimierza IV przyniosło wielki rozkwit kultury, nauki i sztuki; do najwybitniejszych uczonych Akademii Krakowskiej należeli: Marcin Król z Żurawicy, Jan z Głogowa, Marcin Bylica i Wojciech z Brudzewa; wybitnym teologiem był Jakub z Paradyża; w piśmiennictwie wyróżnili się: pierwszy humanista polski, abp Grzegorz z Sanoka, pisarz polityczny Jan Ostroróg, a przede wszystkim wielki dziejopis Jan Długosz (wychowawca synów królewskich, choć wyraźnie niechętny Jagiellonom); pochodzący z okolic Stuttgartu i działający część życia w Norymberdze Wit Stwosz (Veit Stoß) ukończył w 1489 arcydzieło późnogotyckiej sztuki rzeźbiarskiej – ołtarz główny w Kościele Mariackim w Krakowie, a po śmierci króla wyrzeźbił jego wspaniały grobowiec marmurowy w katedrze wawelskiej; w małżeństwie z Elżbietą Habsburżanką – zwaną w Polsce Rakuszanką, a w Europie „Matką Królów” – miał trzynaścioro dzieci, w tym sześciu synów, z których jeden (św. Kazimierz, 1458-1484) został wyniesiony na ołtarze i stał się patronem Polski oraz Litwy, czterech (Władysław, Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt) zostało królami, a jeden (Fryderyk) kardynałem i prymasem Polski, córki zaś skoligaciły pośrednio Jagiellonów z niemal wszystkimi domami panującymi w Europie; po śmierci Kazimierza wszelako doszło znów (acz po raz ostatni) do zerwania unii personalnej polsko-litewskiej, gdyż koronę polską otrzymał Jan Olbracht, mitrę wielkoksiążęcą zaś – Aleksander Jagiellończyk.

19 czerwca 1867 roku zginął rozstrzelany w Cerro de las Campanas (Querétaro), w wieku 34 lat (ur. 6 VII 1832), Maksymilian I [niem. Ferdinand Maximilian Joseph Maria von Habsburg-Lothringen / von Österreich; hiszp. Maximiliano I de México, Fernando Maximiliano José María de Habsburgo-Lorena / de Austria], cesarz Meksyku i arcyks. austriacki; urodził się w Wiedniu, jako drugi syn arcyks. Karola Franciszka i Zofii Fryderyki Wittelsbach (bawarskiej) oraz młodszy brat późniejszego (od 1848) cesarza austriackiego, Franciszka Józefa I; był oficerem marynarki wojennej, a interesował się naukami ścisłymi, w szczególności botaniką; w lutym 1857 objął urząd wicekróla w Królestwie Lombardzko-Weneckim, z którego został odwołany przez swojego cesarskiego brata dwa lata później z powodu prowadzenia zbyt liberalnej polityki; 27 lipca 1857 poślubił w Brukseli księżniczkę Marię Szarlotę Amelię Koburg (1840-1927), córkę króla Belgów Leopolda I i Ludwiki Marii Orleańskiej; w 1863 przyjął od monarchistów meksykańskich i cesarza Francuzów Napoleona III propozycję objęcia tronu meksykańskiego (tracąc jednocześnie prawo do wszelkich tytułów i dziedziczenia w Austrii); 28 maja 1864 wylądował w Veracruz, a następnie został ukoronowany wraz z małżonką w katedrze stołecznej; jednocześnie, będąc bezdzietnym, adoptował wnuków poprzedniego cesarza (Augustyna I) – Agustína de Iturbide y Green (1863-1925), który miał zostać jego następcą, oraz jego kuzyna Salvadora de Iturbide y Marzán; swoją liberalną polityką i próbami porozumienia z obozem liberalnym, któremu przewodził antykatolicki jakobin Benito Juárez (1806-1872), rozczarował meksykańskich konserwatystów (a także nuncjusza papieskiego), pragnących rekatolicyzacji ustroju; po wycofaniu się z Meksyku wspomagającego go francuskiego korpusu ekspedycyjnego oraz uzyskaniu przez liberałów wsparcia ze strony USA (po zakończeniu wojny secesyjnej) beznadziejne stało się także położenie militarne cesarza i konserwatystów; odmówił on jednak abdykacji lub ucieczki do Europy; po nieudanej próbie wyrwania się z oblężenia stolicy stanu Querétaro został schwytany, a następnie skazany na śmierć i rozstrzelany wraz z wiernymi mu generałami: M. Miramonem i T. Mejíą; jego małżonka, kołatająca bezskutecznie po dworach europejskich dla uzyskania pomocy dla męża, przypłaciła to obłędem, w którym trwała przez resztę swojego długiego życia.

19 czerwca 1867 roku zginął rozstrzelany w Cerro de las Campanas (Querétaro), w wieku 34 lat (ur. 29 IX 1832), gen. dyw. Miguel Gregorio de la Luz Atenógenes Miramón y Tarelo, dowódca i polityk konserwatywny, najmłodszy generał i najmłodszy prezydent w historii Meksyku; pochodził z arystokratycznej rodziny lotaryńskiej, której tytuł markiza nadał późniejszy cesarz rzymsko-niemiecki Franciszek I; urodził się jako syn pułkownika, który zmusił marzycielsko usposobionego syna do wstąpienia do szkoły wojskowej w 14 roku życia; nadspodziewanie okazał wybitne zdolności militarne, które ujawniły się zwłaszcza podczas wojny domowej w latach 1857-1860 (zw. też wojną o reformę albo wojną trzyletnią, a przez konserwatystów – „wojną przeciw demagogii i w obronie cywilizacji chrześcijańskiej”) pomiędzy liberałami a konserwatystami, nazywającymi go „młodym Machabeuszem” (el joven Macabeo), „geniuszem opiekuńczym” i „palcem Bożym”; w okresie dwuwładzy został tymczasowym prezydentem (2 lutego 1859 – 24 grudnia 1860) Meksyku, panującym nad stolicą, podczas gdy „wędrujący” rząd „meksykańskiego Robespierre’a”, Benita Juáreza, urzędował na ogół w Veracruz; po przechyleniu się szali na rzecz liberałów musiał opuścić kraj, udając się via Kuba do Francji; po ustanowieniu Drugiego Cesarstwa, wraz z uprzednio wygnanym przez liberałów prymasem Meksyku, abp. Pelágiem de Labastidą (1816-1891), powrócił w lipcu 1863 do Meksyku, lecz nieufający mu (z racji jego zdecydowanie konserwatywnej postawy) cesarz Maksymilian I wysłał go na studia wojskowe do Niemiec; ponownie powrócił – kierując się poczuciem obowiązku i honorem – w 1866, kiedy sytuacja militarna cesarstwa stała się już beznadziejna; ogromnym wysiłkiem zorganizował ostatnią armię wierną cesarzowi i pomimo przeważających sił wroga utrzymał twierdzę w Querétaro aż do 15 maja 1867, kiedy to padła ona wskutek zdrady płk. Miguela Lopeza; ranny w twarz podczas zdobywania placu w fortecy, zdołał uciec i schronić się w domu lekarza o nazwisku Licea, który przez dwie godziny torturował go, udając, że próbuje usunąć kulę, faktycznie czekając, aż zostanie odnaleziony i schwytany przez siły liberalne; skazany na śmierć, został rozstrzelany wraz z cesarzem i gen. T. Mejíą; umarł, przebaczając swoim egzekutorom; prawica meksykańska (zwłaszcza synarchiści) widzi w nim największego obok Augustyna I Iturbide bohatera narodowego Meksyku.

19 czerwca 1867 roku zginął rozstrzelany w Cerro de las Campanas (Querétaro), w wieku 46 lat (ur. 17 IX 1820), gen. dyw. José Tomás de la Luz Mejía Camacho, dowódca i polityk konserwatywny, monarchista; bardzo religijny, był Indianinem z biednej rodziny, który ukończył szkołę dzięki pomocy proboszcza; w 1841 rozpoczął służbę wojskową, gdzie ze względu na umiejętności jeździeckie oraz wprawę w treningu koni szybko awansował, będąc też używany do walki z Apaczami pustoszącymi stan Chihuahua; wykazał się odwagą i awansował do stopnia pułkownika podczas wojny z USA (przegranej przez Meksyk, który utracił w niej 51% swego terytorium); po obaleniu dyktatury gen. Santa Anny (1794-1876) przez liberałów wziął udział w lokalnym powstaniu (1855-1856) w stanie Puebla przeciwko antykatolickim ustawom liberałów – pod hasłem ¡Religión y Fueros!, które (zanim upadło) proklamowało też cesarzem najstarszego syna Augustyna I – księcia Augustyna Hieronima de Iturbide y Huarte (1807-1866), a następnie (1857-1860) podczas wojny domowej, w której odniósł szereg zwycięstw w Querétaro, torując drogę do prezydentury gen. M. Miramonowi, który awansował go do stopnia generalskiego; również po odwróceniu się losów wojny i klęsce konserwatystów był najdłużej walczącym – na Wyżynie Meksykańskiej i w górach – dowódcą konserwatywnym; długo zachowywał postawę wyczekującą wobec interwencji francuskiej, nie wierząc w jej bezinteresowność, jak również wobec cesarza Maksymiliana I, ze względu na jego liberalne poglądy; dopiero w czerwcu 1864 wstąpił do armii cesarskiej, walcząc za to aż do końca, jako dowódca kawalerii; schwytany po kapitulacji La Cruz, osądzony i skazany na śmierć przez sąd wojskowy, został rozstrzelany wraz z cesarzem i gen. Miramonem.

22 czerwca 1867 roku urodził się w Löbitz (Saksonia-Anhalt) Eugen Diederichs, wydawca i eseista, przedstawiciel neoromantycznego konserwatyzmu kulturowego; przygotowywany przez ojca do pracy w rolnictwie, swoją prawdziwą pasję – księgarstwo – odnalazł w 1888; zrazu pracował w Europie dla różnych wydawnictw, a w 1896 założył własne we Florencji, o profilu literackim, naukowym i teozoficznym; pod odniesieniu pierwszego sukcesu rok później przeniósł firmę do Lipska, a w 1904 do Jeny; wydawał dzieła H. Hessego, M. Maeterlincka, J. Ruskina, L. Tołstoja, A. Czechowa; w 1899 zainaugurował serię monografii o niemieckiej filozofii kultury, następnie m.in. niemieckiej mistyki (Mistrz Eckhart), kultury antycznej (Platon, Arystoteles, Plotyn), włoskiego renesansu, niemieckiego klasycyzmu i romantyzmu (F. Hölderlin, Novalis, F. von Schlegel, F.D.E. Schleiermacher, Bettina von Arnim), dzieł F. Nietzschego, religii i filozofii chińskiej; od 1911 wydawał również miesięcznik społeczno-religijny dla niemieckiej kultury „Die Tat”; wzorował się na angielskich estetach – Johnie Ruskinie i Williamie Morrisie – traktując książkę nie jako towar masowego użytku, lecz jako dzieło sztuki, w którym wszystkie materiały (papier, okładka, obwoluta) musiały być w szlachetnym gatunku, piękne i pasujące do siebie, jak również wygląd książki do jej treści; preferował bezdrzewny, szorstki i niebłyszczący papier, co miało sprawiać wrażenie roboty rzemieślniczej nawiązującej do drzeworytów średniowiecznych; bogata zrazu ornamentyka później ewoluowała ku większej prostocie; program wydawniczy miał również motywację ideową w duchu narodowo-konserwatywnym, antyracjonalistycznym oraz wyrażającym protest przeciwko industrializacji i mechanizacji; otrzymał medale na wystawach światowych w Paryżu (1900) i w Brukseli (1910), a w 1924 doktorat honorowy uniwersytetu w Kolonii; zmarł w 1930 roku.