Kalendarzyk reakcjonisty — styczeń

Jacek Bartyzel

1 stycznia 1467 roku urodził się w Kozienicach (Ziemia Sandomierska) Zygmunt Jagiellończyk, przedostatni z sześciu synów Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki (zwanej Matką Królów), od 1506 król Polski Zygmunt I Stary; po śmierci ojca (1492) był jedynym z synów, który nie piastował żadnych godności, dopiero od swojego najstarszego brata, króla Czech i Węgier, Władysława II Jagiellończyka, otrzymał Księstwo Głogowskie (1499) i Opawskie (1501), a w 1504 namiestnictwo całego Śląska i Łużyc Dolnych; po śmierci (1506) króla Aleksandra I Jagiellończyka, wbrew postanowieniom unii mielnickiej z 1501, która zakładała wspólną elekcję polsko-litewską, został przez litewską radę wielkoksiążęcą obrany (13 września 1506) i wyniesiony (20 października 1506) na tron litewski; 8 grudnia 1506 obrany na sejmie piotrkowskim przez Senat Królestwa Polskiego na króla Polski, przybył do Krakowa 20 stycznia 1507, a 24 stycznia został ukoronowany w katedrze wawelskiej; w polityce zagranicznej dążył przede wszystkim do powstrzymania ekspansji moskiewskiej (wojny w latach 1507-1508, 1512-1522 i 1534-1537) na wschodnie rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz do rozerwania (pierwszego w historii) antypolskiego sojuszu niemiecko-rosyjskiego (cesarza Maksymiliana I i wielkiego księcia Wasyla III); cel pierwszy, pomimo świetnego zwycięstwa litewsko-polskiego w bitwie pod Orszą (1514) oraz zdobycia Staroduba (1535), nie został w pełni osiągnięty, gdyż nie udało się odzyskać utraconego Smoleńska i Nowogrodu Siewierskiego, a jedynie (utracony w 1500) Homel; cel drugi powiódł się w pełni, gdyż na zjeździe wiedeńskim w 1515 cesarz wycofał się z sojuszu z Moskwą oraz uznał prawa Polski do lenna Prus; jednakowoż ceną za zmuszenie wielkiego mistrza krzyżackiego (i siostrzeńca króla Zygmunta) Albrechta Hohenzollerna do złożenia (po dwuletniej wojnie z zakonem krzyżackim 1519-1521) hołdu lennego (tzw. hołd pruski 1525) była zgoda na sekularyzację i luteranizację Prus Książęcych, co w (odległej wprawdzie) przyszłości i wskutek kolejnych błędów popełnianych przez władców Polski stało się zalążkiem potęgi pruskiej i w konsekwencji rozbiorów Rzeczypospolitej; przez znaczną część panowania Zygmunta trwały też utarczki z Tatarami Krymskimi oraz Mołdawianami, rozstrzygnięte dopiero świetnym zwycięstwem hetmana Jana Tarnowskiego pod Obertynem (1531); zarówno polityczne, jak wyznaniowe kłopoty sprawiał także bogaty i skłonny do nadmiernej samodzielności oraz przyjmujący herezję luterską Gdańsk – w 1526 król na miejscu rozprawił się z luterańskimi buntownikami, ściętymi w liczbie czternastu na Długim Targu oraz przywrócił nabożeństwa katolickie w mieście, niestety, pomimo królewskich edyktów zakazujących pod karą śmierci rozpowszechniania dzieł kacerskich luteranizm, a za nim i inne odłamy protestantyzmu szerzyły się po całej Rzeczypospolitej z prędkością pożaru; w polityce wewnętrznej kierował się legalizmem, godząc się z postanowieniami konstytucji „nihil novi” z 1505, poszerzającej uprawnienia izby poselskiej: zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe na tzw. obronę potoczną; doprowadził do częściowego oddłużenia skarbu i wzmocnił działalność mennicy, uporządkował cła i dbał o rozwój miast królewskich; mimo to średnia szlachta, niezadowolona z naruszania zasady niełączenia urzędów przez elitę senatorską oraz gospodarki królewszczyznami (co stało się zaczątkiem ruchu na rzecz tzw. egzekucji praw), wszczęła w 1537 rokosz, nazwany pogardliwie „wojną kokoszą” (z powodu wyjedzenia drobiu); po nagłym (i zagadkowym) wygaśnięciu męskiej linii książąt mazowieckich w 1526 królowi udało się inkorporować Mazowsze do Korony; za namową drugiej żony – włoskiej księżniczki Bony Sforza – w 1522 przeforsował przyznanie jego synowi, Zygmuntowi Augustowi, tronu wielkoksiążęcego na Litwie, a w 1529 – królewskiego tronu polskiego (elekcja vivente rege); od koronowania tegoż w 1530 jako króla-koregenta ojca nazywano „Starym”; zarazem wydał (1530, 1538) dwa statuty, które ustanawiały na przyszłość królewską elekcję wolną (electio Regis libera) i powszechną (viritim), na którą mógł przybyć „każdy [szlachcic], kto by chciał” (unusquisque qui vellet); był wielkim mecenasem sztuki, którego panowanie zapoczątkowało (przy wydatnym udziale Bony) rozwój sztuki renesansowej w Polsce, na czele z przebudową Zamku Królewskiego na Wawelu i Kaplicy Zygmuntowskiej – „perły renesansu toskańskiego na północ od Alp”; rozkwit kultury humanistycznej, początek literatury narodowej, a także – mimo porażek i połowiczności – niewątpliwie mocarstwowy status monarchii Zygmuntowskiej składają się łącznie na określenie jego (i jego następcy) panowania jako Złotego Wieku w Polsce, jemu osobiście zaś zjednało szacunek i podziw zarówno poddanych, jak intelektualnej elity w Europie, na czele z Erazmem z Rotterdamu; zmarł w 1548 roku.

3 stycznia 1892 roku urodził się w Bloemfontein (Wolne Państwo Orania) John Ronald Reuel Tolkien, filolog klasyczny i znawca literatury wczesnoangielskiej, poliglota znający ponad 30 języków, w tym wymarłe (i twórca nowych), prozaik i poeta; był synem bankiera, być może pochodzenia niemieckiego (saskiego albo mazurskiego), lecz przodkowie od wieków mieszkali w Anglii i zazwyczaj trudnili się rzemiosłem; w 1895 przyjechał wraz z matką do Anglii i zamieszkał w Birmingham; w 1899 matka konwertowała na katolicyzm i wychowała w jego duchu dzieci, sama je także uczyła, zwłaszcza języków i literatury; w 1911 Tolkien podjął studia klasyczne w Exeter College w Oksfordzie, interesował się w szczególności językoznawstwem porównawczym i językiem walijskim; na bazie języka fińskiego zaczął natomiast tworzyć sztuczny język, który stał się później mową elfów (guenya) w mitologicznym Śródziemiu; po spotkaniu i nawróceniu na katolicyzm Edith Bratt (1889-1971) poślubił ją 22 marca 1916 (małżeństwo dochowało się czworga dzieci); po wybuchu I wojny światowej został powołany do 11. Batalionu regimentu Strzelców z Lancashire: walczył m.in. w bitwie nad Sommą, lecz po ujawnieniu się u niego symptomów gorączki okopowej został 8 listopada 1916 odesłany na leczenie do kraju; w 1920 rozpoczął pracę jako docent w Instytucie Języka Angielskiego w Leeds; poważną karierę naukową rozpoczął dopiero w 1925 jako kierownik Katedry Języka Staroangielskiego w Pembroke College (Oksford); tam poznał też C.S. Lewisa, wraz z którym założył literackie koło Inklingów; równolegle do pracy naukowej, już na przełomie lat 20. i 30., zaczął tworzyć opowieści fantastyczne, z których jako pierwszy (1937) opublikowany został Hobbit, czyli tam i z powrotem; w 1945 został profesorem anglistyki w Merton College (Oksford), a jego literackie dzieło życia, największa i najbardziej inspirująca tradycjonalistów (m.in. włoska destra tolkieniana) mitopeja naszych czasów – Władca Pierścieni – zostało opublikowane w 1954, przynosząc mu ciągle wzrastającą, zwłaszcza od lat 60., sławę; zmarł w 1973 roku, a kolejne jego dzieła publikował pośmiertnie jego syn Christopher (ur. 1924); był niezłomnym rzymskim katolikiem i obrońcą tradycyjnej liturgii, „niekonstytucyjnym” (i prawdopodobnie legitymistycznym) monarchistą oraz „filozoficznym anarchistą”, wrogiem wszelkich totalitaryzmów i demoliberalizmu; choć został kawalerem Orderu Imperium Brytyjskiego, uważał się za Anglika, a nie Brytyjczyka, i przenosił uroki angielskiej prowincji („Shire”) nad imperializm rodaków.

14 stycznia 1892 roku zmarł w Londynie, w wieku 85 lat (ur. 15 VII 1808), abp Henry Edward kard. Manning; po ukończeniu studiów w oksfordzkim Balliol College został (1832) duchownym anglikańskim; w 1838 ożenił się, lecz żona zmarła bezpotomnie po kilku latach (medalion z jej portretem nosił na łańcuszku zawieszonym na szyi również jako duchowny katolicki, do śmierci); w latach 40. zbliżył się do ruchu oksfordzkiego (zw. też traktariańskim), dążącym do odnowienia „Kościoła Wysokiego”, którego jednym z animatorów był późniejszy kardynał, bł. Jan Henryk Newman (1801-1890); później niż Newman, bo dopiero 6 kwietnia 1851, konwertował na katolicyzm, a kilka miesięcy później został wyświęcony przez pierwszego abpa Westminsteru – Nicholasa kard. Wisemana (1802-1865); w latach 1852-1855 studiował w Rzymie; po śmierci Wisemana został mianowany 16 maja 1865 drugim w historii abpem Westminsteru, tym samym zaś zwierzchnikiem całego katolickiego Kościoła Anglii; pod jego energicznymi rządami podwoiła się liczba kapłanów katolickich w Anglii oraz wzrosła liczba katolickich szkół i klasztorów; jako uczestnik Soboru Watykańskiego I należał do najczynniejszych zwolenników promulgowania dogmatu o nieomylności papieskiej; należał do czołowych autorów ultramontańskich w XIX wieku, jak również propagatorów nauczania społecznego papieża Leona XIII w Rerum novarum; kapelusz kardynalski otrzymał z rąk papieża bł. Piusa IX w 1875, a w 1878 brał udział w konklawe, które wybrało jego następcę; jego ogromny autorytet sprawił, że rząd brytyjski poprosił go o mediację w czasie strajku dokerów londyńskich w 1890, która okazała się skuteczna ku obopólnemu zadowoleniu pracodawców i pracobiorców.

17 stycznia 1842 roku urodził się w Korczynie (Krośnieńskie) św. bp Józef Sebastian Pelczar, duszpasterz, homiletyk, apologeta, historyk i masonoznawca; studia teologiczne w Wyższym Seminarium Duchownym w Przemyślu podjął po uzyskaniu matury (1860); święcenia kapłańskie przyjął 17 lipca 1864; w latach 1866-1868 studiował jednocześnie na dwóch uczelniach rzymskich: Collegium Romanum (Gregorianum) i w Instytucie św. Apolinarego (dziś Uniwersytet Laterański); po powrocie do kraju wykładał w seminarium przemyskim, a następnie przez 22 lata na Uniwersytecie Jagiellońskim jako profesor i dziekan Wydziału Teologicznego; w roku akademickim 1882/83 był rektorem UJ; był działaczem Towarzystwa św. Wincentego à Paulo oraz Towarzystwa Oświaty Ludowej (przez 16 lat prezesem TOL); w 1894 założył w Krakowie Zgromadzenie Służebnic Najświętszego Serca Jezusowego, zw. potocznie sercankami; w 1899 został bpem pomocniczym diecezji przemyskiej, a rok później – bpem diecezjalnym; był biografem bł. Piusa IX oraz propagatorem nauki społecznej Leona XIII i św. Piusa X; pisał wartościowe prace historyczne o prześladowaniach Kościoła podczas rewolucji francuskiej oraz o strukturze i celach masonerii; zmarł w 1924 roku; papież Jan Paweł II beatyfikował go 2 czerwca 1991 podczas IV pielgrzymki do Polski oraz kanonizował w Rzymie 18 maja 2003; jest patronem diecezji rzeszowskiej.

24 stycznia 1967 roku zmarł w Rzymie, w wieku 88 lat (ur. 27 IX 1878), Luigi Federzoni, pseudonim literacki Giulio De’Frenzi, prozaik, publicysta i polityk nacjonalistyczny; Bolończyk, syn pisarza Giovanniego Federzoniego; w 1900 ukończył studia literaturoznawcze na Uniwersytecie Bolońskim, a następnie prawo; od 1904 redagował przegląd literacki „Resto del Carlino”, a od 1905 był redaktorem dziennika „Giornale d’Italia”; w 1910 został współzałożycielem Włoskiego Towarzystwa Nacjonalistycznego (Associazione Nazionalista Italiana), powstałego z inicjatywy głównego teoretyka nacjonalizmu włoskiego, Enrica Corradiniego (1865-1931), rychło stając się jego głównym przywódcą; jako przedstawiciel – wraz z prawnikiem Alfredem Rocco (1875-1935) – tzw. grupy rzymskiej reprezentował nurt zdecydowanie monarchistyczny i prokatolicki w początkowo niejednorodnym ANI (pośród założycieli byli również nacjonaliści liberalni i republikańscy), który ostatecznie zwyciężył na III Kongresie w 1914; zainaugurował kampanię antymasońską, demaskując masonerię jako głównego wroga ojczyzny i Kościoła oraz zwornik bloku liberalno-socjalistycznego; od 1911 współredagował tygodnik „L’Idea Nazionale”, a od 1913 był deputowanym do parlamentu; należał również do grona przywódców stowarzyszenia Król i Ojczyzna (Re e Patria); jego głównym przedmiotem zainteresowań była możliwość ekspansji Włoch w basenie mórz Adriatyckiego i Śródziemnego oraz wskrzeszenia imperium rzymskiego; w 1917 założył wraz z ekonomistą Maffeo Pantaleonim (1857-1924) prowojenny Związek Parlamentarny Obrony Narodowej, po czym ochotniczo wstąpił do wojska i odznaczył się w walkach nad Piavą jako porucznik artylerii; od 1923 do 1926 był prezesem Włoskiego Towarzystwa Geograficznego; po (wymuszonej ultimatum B. Mussoliniego) fuzji nacjonalistów z Partią Faszystowską (w 1923) piastował najpierw urząd ministra kolonii, następnie (1924-1926) ministra spraw wewnętrznych – który musiał opuścić wskutek konfliktu z radykalnym „rasem” faszystowskim, Robertem Farinaccim (1892-1945) – oraz ponownie (1926-28) ministra kolonii; został też „gerarchą” Wielkiej Rady Faszystowskiej; był jednym z 250 (w tym 33 Żydów) sygnatariuszy Manifestu Intelektualistów Faszystowskich (m.in. L. Pirandelli, G. D’Annunzio, F.T. Marinetti, G. Ungaretti, U. Spirito), zredagowanego przez filozofa Giovanniego Gentilego (1875-1944) i opublikowanego 21 kwietnia 1925; żywił nadzieję, że nacjonaliści będą mieli na faszystów wpływ „markujący i edukacyjny”, ale po totalizacji systemu w 1926 został odsunięty od stanowisk decyzyjnych; od 1928 był senatorem – nominatem królewskim, a od 1929 do likwidacji tej instytucji w 1939 przewodniczącym Senatu Królestwa; w 1935 został członkiem najstarszej (założonej w 1603, m.in. przez Galileusza) nieprzerwanie istniejącej akademii naukowej na świecie – Accademia dei Lincei; od 1937 do 1940 przewodniczył Instytutowi Faszystowskiemu Afryki Włoskiej oraz towarzystwu wydającemu przegląd „Nowa Antologia”; w 1938 został członkiem oraz prezesem Królewskiej Akademii Włoskiej i Instytutu Encyklopedii Włoskiej; protestował przeciwko sojuszowi z III Rzeszą oraz wprowadzeniu (pod naciskiem Niemiec) ustaw rasowych; na posiedzeniu Wielkiej Rady Faszystowskiej zwołanej (po wielu latach) 25 lipca 1943 głosował za wnioskiem Dina Grandiego (1895-1988) o wotum nieufności dla Mussoliniego; w następstwie tego w procesie werońskim (8-10 stycznia 1944) pod jurysdykcją Włoskiej Republiki Społecznej został skazany zaocznie na śmierć; rok później Sąd Najwyższy Królestwa Włoch skazał go z kolei na dożywocie za działalność faszystowską; wykonania obu wyroków uniknął, ponieważ znalazł azyl (przy pośrednictwie Stolicy Świętej) w ambasadzie Portugalii; dzięki pomocy papieskiego Kolegium Ukraińskiego Św. Jozafata udało mu się wyjechać pod fałszywym nazwiskiem do Ameryki Południowej, następnie zamieszkał w Portugalii, gdzie do 1949 wykładał literaturę włoską na uniwersytetach w Coimbrze i Lizbonie; amnestionowany w grudniu 1947, wrócił do Włoch ostatecznie w 1951; pozostawał w stałym kontakcie z Głową Domu Sabaudzkiego, „królem majowym” Humbertem II, oraz patronował ugrupowaniom monarchistycznym związanym z opcją sabaudzką.

29 stycznia 1967 roku zmarł w Bydgoszczy, w wieku 91 lat (ur. 29 I 1876), Adam Franciszek Józef Grzymała-Siedlecki, h. Grzymała, krytyk literacki i teatralny, komediopisarz, reżyser, powieściopisarz, nowelista, tłumacz i dziennikarz; pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, a jego ojciec był powstańcem styczniowym; podczas studiów inżynierskich w Warszawie znalazł się w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej za udział w nielegalnych kołach samokształceniowych; po zwolnieniu przeniósł się do Krakowa, gdzie studiował matematykę i polonistykę na UJ; publikować zaczął w 1897, współpracując m.in. z konserwatywnym „Czasem” oraz z czołowymi periodykami drugiej, klasycyzującej fazy Młodej Polski („Museion”, „Sfinks”); opublikowana w 1909 książka o Wyspiańskim była pierwszym tak obszernym studium twórczości „czwartego wieszcza”; był założycielem (1905) i kierownikiem Teatru Ludowego w Krakowie, a następnie kierownikiem literackim Teatru im. J. Słowackiego (1906-1911) i Teatru Rozmaitości w Warszawie (1913-1915), a w latach 1916-1918 jednoczesnym dyrektorem Teatru im. Słowackiego i Teatru Ludowego; w latach 1911-1912 podróżował po Europie Zachodniej; po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przeniósł się do Warszawy i został współredaktorem „Tygodnika Ilustrowanego” (do 1921); jako korespondent tego pisma na kongres pokojowy, był jednym z reprezentantów prasy polskiej przy podpisywaniu Traktatu Wersalskiego; w czasie wojny polsko-bolszewickiej był z kolei korespondentem wojennym; jako zwolennik obozu narodowego, zaprzyjaźniony osobiście z jego kierownikami, współpracował z narodowo-demokratycznym „Kurierem Warszawskim” i z chrześcijańsko-narodową „Rzeczpospolitą”; jesienią 1923 przeniósł się do Bydgoszczy, gdzie mieszkał do lipca 1934, angażując się mocno w życie kulturalne i polityczne miasta (był zwolennikiem jego włączenia do województwa pomorskiego oraz uczynienia go jego stolicą); w 1934 powrócił do Warszawy, gdzie przeżył także okupację niemiecką; przesłuchiwany przez gestapo, w związku z jego przedwojennymi antyniemieckimi artykułami, już w 1940; od listopada 1942 do lutego 1943 był więziony na Pawiaku; w kwietniu 1945 ponownie zamieszkał w Bydgoszczy oraz wstąpił do opozycyjnego, katolickiego Stronnictwa Pracy (zmuszonego do samozawieszenia się rok później); przez wiele jeszcze lat był bardzo aktywny, zwłaszcza jako wykładowca historii teatru, kierownik literacki, pisarz oraz reżyser, a w 1961 otrzymał dożywotni tytuł honorowego dyrektora Teatru Polskiego w Bydgoszczy; jego napisane i wydane pod koniec życia książki wspomnieniowe są bezcennym źródłem do historii kultury polskiej od końca XIX wieku, zwłaszcza historii polskiej sceny i aktorstwa; był laureatem m.in. Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury (1937) oraz Nagrody artystycznej im. Włodzimierza Pietrzaka (1964).