Jesteś tutaj: Publicystyka » Inni publicyści » Helen J. Nicholson: „Sybilla, królowa Jerozolimy 1186–1190” (Kim była Sybilla? Rodzina i źródła [fragment])
Sybilla była królową Jerozolimy przez niecałe cztery lata. Koronowana w 1186 roku, zapewne między 13 września a 17 października, zmarła późnym latem albo wczesną jesienią 1190 roku, podczas oblężenia Akki w czasie trzeciej krucjaty, być może przed 21 października1. Urodzona między 1157 a 1161 rokiem, miała nie więcej niż 29 lat, gdy została królową, i nie więcej niż 33 lata w chwili śmierci. Została koronowana na królową jako najstarsza córka i najstarsze żyjące dziecko króla Amalryka Jerozolimskiego.
Niewiele źródeł mówi o Sybilli Jerozolimskiej jako o osobie. Nie wiemy, kiedy dokładnie się urodziła ani kiedy zmarła, ani jak wyglądała. Nie jest jasne, ile miała dzieci: z pewnością jednego syna i dwie, a może cztery córki. Wiemy, gdzie się kształciła, ale nie mamy pojęcia, czego ją uczono. Zagadką pozostaje, gdzie mieszkała przez większość życia, kim byli jej doradcy i towarzysze, a nawet to, jak spędzała czas. Zachował się jeden napisany przez nią list – i to tylko w kopii zamieszczonej w pracy współczesnego niemieckiego pisarza. Nie mamy odcisku jej królewskiej pieczęci. Nie wiemy, gdzie ją pochowano i czy zostawiła testament. Niewiele zachowało się informacji o tym, jak postrzegała siebie i swoją rolę jako hrabina, dziedziczka korony, matka, żona i królowa.
Przy tak wielu niewiadomych można mieć wątpliwości, czy uda się napisać sensowną biografię. Z pewnością nie można prześledzić wydarzeń dzień po dniu, by przeanalizować motywacje i uczucia bohaterki. Mimo to zachowało się wystarczająco dużo informacji, by prześledzić życie Sybilli, łącząc wiadomości z wielu różnych źródeł – narracyjnych, dokumentowych i archeologicznych. Współcześni dobrze opisali kilka wydarzeń z jej życia, dzięki czemu wiemy, jak była postrzegana, możemy też zastanowić się nad tym, co nią kierowało2.
Dzięki współczesnym opisom kariery Sybilli możemy poznać ówczesne poglądy na kobiety u władzy, na bycie królową i samą władzę. Szczególnie że córka Amalryka zasiadała na tronie Jerozolimy w jednym z najważniejszych okresów w dziejach państw krzyżowych, a jako królowa była symbolicznym przywódcą łacinników w walce z Saladynem i odegrała znaczącą rolę w położeniu podwalin pod odnowione królestwo, które miało trwać przez następne stulecie.
Kiedy w 1186 roku Sybilla objęła tron Jerozolimy, państwa krzyżowe istniały niemal od dziewięćdziesięciu lat; zostały założone podczas i w następstwie pierwszej krucjaty. Władztwa Antiochii, Edessy, Jerozolimy i Trypolisu zamieszkiwali katoliccy osadnicy z Europy, którzy niekiedy nazywali siebie łacinnikami, a część z nich używała miana Franków. Autorzy greccy zwali ich frangoi, arabscy zaś al-Franj. Oprócz nich w państwach krzyżowych żyli lokalni mieszkańcy – Arabowie, Turcy, Żydzi, Syryjczycy, Grecy, Ormianie i Gruzini. Wyznawano tam wiele religii: europejscy przybysze byli rzymskimi katolikami, Grecy należeli do bizantyńskiego Kościoła prawosławnego, a Ormianie, Etiopczycy, Gruzini, Hindusi i Syryjczycy tworzyli różne odłamy chrześcijaństwa. Wśród muzułmanów oprócz sunnitów i szyitów byli też alawici, druzowie i nizaryci. Funkcjonowała również liczna społeczność żydowska. Chociaż większość mieszkańców tych państewek nie była krzyżowcami w tym sensie, że nigdy nie przyjęli krzyża w ramach przysięgi krzyżowej, to same władztwa powstały w konsekwencji krucjat i miały umocowanie w ideałach krucjatowych, więc historycy od dawna nazywają je państwami krzyżowymi. Chociaż termin ten jest nieprecyzyjny, będzie on wykorzystywany jako wygodne określenie hrabstw Edessy i Trypolisu, Księstwa Antiochii i Królestwa Jerozolimy3.
Nowo powstałe państwa krzyżowe zostały wplecione w istniejące już sieci powiązań między greckimi i ormiańskimi chrześcijanami oraz sunnitami i szyitami. Założone w okresie politycznego rozdrobnienia na Bliskim Wschodzie, za sojuszników i stronników miały początkowo zarówno chrześcijan, jak i muzułmanów, a ich przywódcy żenili się z miejscowymi chrześcijankami szlacheckiego pochodzenia. Pierwszą wyprawę krzyżową z lat 1096–1099 zorganizowano w odpowiedzi na apel cesarza Bizancjum Aleksego I Komnena do Zachodu o pomoc w odzyskaniu kontroli nad ziemiami niedawno utraconymi na rzecz Turków: Nikei, która przeszła pod kontrolę turecką około 1081 roku, oraz Antiochii, zdobytej przez Turków seldżuckich w 1085 roku4. W 1097 roku krzyżowcy odbili Nikeę i przekazali cesarzowi, rok później odmówili jednak oddania mu Antiochii, argumentując to tym, że nie przyszedł im z pomocą podczas oblężenia. Bizancjum nie zrezygnowało z roszczeń do tego miasta: w 1108 roku władca Księstwa Antiochii Boemund zawarł z Aleksym porozumienie, na którego mocy rządził miastem jako poddany cesarza. W 1137 roku łacińscy władcy Edessy, Antiochii i Trypolisu złożyli hołd synowi i dziedzicowi Aleksego Janowi. W 1158 roku syn i następca Jana Manuel Komnen zyskał pełnię władzy nad miastem, a potem poślubił antiocheńską księżniczkę Marię, córkę księżnej Konstancji i jej pierwszego męża Rajmunda z Poitiers oraz siostrę księcia Boemunda III5.
Po zdobyciu Antiochii w 1098 roku krzyżowcy ruszyli na Jerozolimę, zagarniętą w 638 roku przez kalifa Umara, w 1073 roku odebraną szyickim władcom Egiptu z dynastii Fatymidów przez sunnickich Seldżuków i odzyskaną przez nich w 1098 roku, gdy Turcy zajęli się krzyżowcami. Również w 1098 roku jeden z dowódców krucjaty, Baldwin z Boulogne, zdobył kontrolę nad rządzoną przez chrześcijańskich Ormian Edessą – założył tam krzyżowe Hrabstwo Edessy i zamierzał poślubić ormiańską szlachciankę6. Gdy w 1100 roku Baldwin został królem Jerozolimy jako spadkobierca starszego brata, Gotfryda z Bouillon, na swojego następcę w Edessie wybrał niejakiego Baldwina z Le Bourg, krewnego Baldwina z Boulogne, chociaż dokładny stopień ich pokrewieństwa nie jest znany7. Zostawszy hrabią Edessy, Baldwin pojął za żonę Morfię, córkę ormiańskiego szlachcica Gabriela, który – według arcybiskupa Wilhelma z Tyru, piszącego pokolenie później – był wyznawcą greckiego prawosławia. W 1118 roku Baldwin z Le Bourg zastąpił Baldwina z Boulogne na tronie Jerozolimy, a Melisanda, jego starsza córka ze związku z Morfią, miała przejąć koronę po nim w 1131 roku. Młodszy syn Melisandy Amalryk był ojcem Sybilli. W latach pięćdziesiątych XII wieku królestwo nawiązało bliższe stosunki z Bizantyńczykami. Obaj synowie Melisandy poślubili bizantyńskie księżniczki i uznali zwierzchność Bizancjum nad swoim królestwem, w 1169 roku zaś król Amalryk Jerozolimski poprowadził wspólnie z flotą bizantyńską wyprawę na Egipt8.
Po kądzieli zarówno Sybilla, jak i Baldwin byli spokrewnieni z najmożniejszymi rodzinami państw krzyżowych i Francji. Ich matka Agnieszka z Courtenay była córką Joscelina II z Courtenay, hrabiego Edessy przed zdobyciem miasta w 1144 roku przez Zankiego, atabega (namiestnika) Mosulu i Aleppo9. Matką Joscelina II była ormiańska szlachcianka, siostra księcia Armenii Leona (Lewona) I. Tak więc Sybilla i Baldwin wywodzili się z chrześcijańskiej szlachty ormiańskiej zarówno ze strony ojca, jak i matki. Ojciec Joscelina II, hrabia Joscelin I z Edessy, był synem Joscelina, pana Courtenay we Francji, oraz jego żony Izabeli (lub Elżbiety), córki Gwidona z Montlhéry; jej siostra Melisanda była matką Baldwina z Le Bourg, późniejszego Baldwina II, króla Jerozolimy, tak więc hrabia Joscelin I i król Baldwin II byli kuzynami. Miles, inny syn Joscelina i Izabeli z Montlhéry, był ojcem lub dziadkiem Izabeli (Elżbiety) z Courtenay, która około 1150 roku poślubiła Piotra, młodszego brata króla Francji Ludwika VII, co dało początek kapetyńskiej gałęzi Courtenayów – jej przedstawiciele w XIII stuleciu zostali łacińskimi cesarzami Konstantynopola10.
Jednak korzenie i powiązania Sybilli oraz Baldwina były przede wszystkim zachodnioeuropejskie. Chociaż ich dokładne pokrewieństwo z bohaterami pierwszej krucjaty jest niejasne, mogli się szczycić – przez swego prapradziadka – związkami z Gotfrydem i Baldwinem z Bouillon. Ich dziadek po mieczu, mąż Melisandy, hrabia Fulko V Andegaweński, był – przez swą pierwszą żonę Eremburgę z Maine – także dziadkiem pierwszego z andegaweńskich królów Anglii Henryka II (1154–1189) oraz Filipa Alzackiego, hrabiego Flandrii (1168–1191). Tym samym Sybilla i Baldwin byli spokrewnieni z dwiema wpływowymi i świetnymi rodzinami władców łacińskiego chrześcijaństwa. Współcześni nie podkreślali jednak ich pochodzenia od hrabiów Andegawenii, lecz uważali za dziedziców rodu Gotfryda z Bouillon. Za ich życia zaczął on być czczony jako świecki święty, człowiek wielkiej pobożności. Jego matka hrabina Ida z Boulogne jakoby przewidziała, że syn zostanie królem. Powszechnie był uważany za potomka Łabędziej Panny11 – chociaż arcybiskup Wilhelm z Tyru odrzuca to ostatnie przekonanie jako fabula, czyli bajkę12.
Inaczej niż w przypadku jej ojca, króla Jerozolimy Amalryka, młodszego brata Baldwina IV, czy kuzyna, króla Anglii Henryka II, żaden z współczesnych, którzy widzieli Sybillę, nie opisał jej wyglądu. Nie mamy więc pojęcia, czy była tak jak ojciec – wysoka, tęga, z przystojną twarzą, jasnymi oczami, orlim nosem i blond włosami, czy jak młodszy brat – po prostu atrakcyjna jak na swój wiek, czy jak kuzyn – wzrostu powyżej średniego, silnej budowy, z piegami i niebieskozielonymi oczami13. Nie wiemy też, czy dzieliła z ojcem lub bratem jakiekolwiek cechy: czy (jak ojciec) lekko się zacinała przy mówieniu (linguam aliquantulum impeditioris), miała bystry umysł i potrafiła dokładnie powtórzyć to, co usłyszała, lubiła słuchać o historii i była zawsze gotowa do dyskusji, czy (jak brat) świetnie jeździła konno, miała doskonałą pamięć i bystry umysł, uwielbiała rozmawiać, odzywała się powściągliwie, ale jąkając się (verbi impeditioris)14. Współcześni rzadko przypisywali jej jakiekolwiek emocje: tylko łzy uległości, gdy upokarzała się przed Saladynem, domagając się uwolnienia męża po kapitulacji Jerozolimy na początku października 1187 roku, i łzy radości, kiedy wczesnym latem 1188 roku spotkała się ze zwolnionym Gwidonem15. Takie zachowanie przystoi kochającej żonie.
Chociaż nie zachowały się żadne wizerunki Sybilli z czasów, w których żyła, to malowali je późniejsi artyści, co pokazuje, jak ją i jej działania postrzegały następne pokolenia. W XIII i na początku XIV wieku w zasadzie przedstawiano ją w jednym momencie: w dniu drugiego ślubu z Gwidonem z Lusignan; małżeństwo to skojarzył jej brat Baldwin IV. Miniatury pokazują, że artyści nie znali opisu uroczystości i odmalowywali po prostu królewski ślub. Niekiedy Sybilla stoi po prawicy brata (w miejscu honorowym), niekiedy po lewicy, z Gwidonem po prawej stronie króla; zwykle ma długie, rozpuszczone i niczym nieprzykryte włosy, jakby była niezamężną panną, a nie wdową. W jednym rękopisie – MS Fr. 2754, przechowywanym w Bibliothèque Nationale de France i powstałym w północnej Francji około 1300 roku – Sybillę przedstawiono z włosami związanymi i okrytymi, jak przystało wdowie, stojącą po prawicy brata. Postać po lewicy króla – przypuszczalnie Gwido – zdaje się mieć tonsurę jak mnich. Analogiczna miniatura MS 142 z Walters Art Gallery, datowana na pierwszą ćwierć XIV stulecia, jest mocno rozmazana, ale prawdopodobnie również ukazuje Sybillę z włosami związanymi i osłoniętymi, stojącą po prawej stronie, a Gwidona z lewej – tym razem jako świeckiego. Centralną postacią jest biskup w mitrze16.
Tylko niewielu artystów ilustrowało inne sceny. Flamandzki rękopis kroniki Ernoula z drugiej ćwierci XIV wieku ukazuje Sybillę jako królową: miniatury przedstawiają możnych składających jej hołd, władczynię koronującą Gwidona z Lusignan oraz Onufrego z Toronu (obecnie Tibnin w Libanie), który składa hołd królowej Sybilli i królowi Gwidonowi17. Bogato iluminowany rękopis starofrancuskiego przekładu i kontynuacji kroniki Wilhelma z Tyru, datowany na lata osiemdziesiąte XV wieku, zawiera półstronicowe wizerunki spinające obie kolumny tekstu i mające pokazywać następstwo monarchów. Jest wśród nich scena śmierci króla – być może młodocianego Baldwina V – obok koronacji Sybilli i koronowania przez nią Gwidona z Lusignan18. Tu Sybilla wyobrażona jest jako wysoka, szczupła młoda kobieta z bladą cerą i długimi rudoblond włosami – ówczesny europejski ideał kobiecego piękna. Nie tylko przyjmuje koronę z rąk patriarchy, lecz także przyznaje ją swojemu mężowi.
A jak Sybilla przedstawiała samą siebie? W Europie w połowie XII wieku jednym z atrybutów władzy była pieczęć służąca do potwierdzania dokumentów, a wizerunek na niej umieszczony mógł wskazywać, jaki obraz siebie właściciel chciał prezentować lub na podstawie jakiego wyobrażenia rościł sobie prawo do władzy i autorytetu. Francuskie, niemieckie i hiszpańskie pieczęcie królewskie były okrągłe, jednostronne i pokazywały monarchę na tronie; dokoła biegła inskrypcja z jego imieniem. Od początku XII stulecia władcy Jerozolimy używali dwustronnej okrągłej pieczęci przywieszanej, być może naśladującej pieczęcie bizantyńskie. Awers przedstawiał króla na tronie, jego imię i słowa Dei gratia rex Hierusalem (z Bożej łaski król Jerozolimy), rewers zaś ukazywał trzy główne budowle Jerozolimy: bazylikę Grobu Świętego, Kopułę na Skale i Wieżę Dawida z inskrypcją civitas regis regum omnium (miasto króla wszystkich królów) 19. Pieczęć królowej Melisandy odbiega od tego schematu: awers jest bez wizerunku, jedynie z łacińską inskrypcją nawiązującą do pieczęci jej matki, królowej Morfii, żony króla Baldwina II, która z kolei z jednej strony zawiera popiersie Marii Panny, Matki Bożej, a z drugiej grecki napis. Pieczęć królowej Teodory, żony starszego syna Melisandy, króla Baldwina III, naśladowała mężowską (i wcześniejszych władców Jerozolimy), na awersie widniało wyobrażenie króla na tronie, a na rewersie inskrypcja. Niestety, pieczęć Sybilli się nie zachowała. Ponieważ we Francji w tamtym czasie pieczęcie królowych były wykorzystywane wyłącznie w sprawach prywatnych i domowych, a nie wydaje się, żeby Sybilla wydała jakiekolwiek dokumenty w swoim imieniu jako królowa, możliwe, że w ogóle nie miała własnej pieczęci królewskiej20.
Przeczyłby temu jednak zachowany przerys pieczęci Sybilli jako hrabiny Jafy i Askalonu. Była ona przywieszona do aktu darowizny dla zakonu rycerskiego Mountjoy (Monte Gaudio) w 1177 roku. Według rysunku była okrągła, po obu jej stronach widniały wizerunki ufortyfikowanych miast: z jednej Jafy, z drugiej Askalonu, otoczone inskrypcjami: Sigillum Amal. Regis Filie na awersie i Comtissa Iopp. et Ascale na rewersie (Pieczęć córki króla Amalryka, hrabiny Jafy i Askalonu). Ogólnie przypomina ona pieczęcie innych świeckich możnych królestwa, ale tamte zwykle przedstawiały konnego rycerza po jednej stronie, a ufortyfikowane miasta po drugiej; być może Sybilla wolała uwypuklić istnienie dwóch ośrodków swej władzy i podkreślić to, że była córką zmarłego króla. Inna arystokratka zaakcentowała rolę swego męża jako dowódcy wojskowego w połączeniu z własną władzą: pieczęć Juliany, pani Cezarei, z dokumentu z 1207 roku wystawionego dla zakonu joannitów ukazuje po jednej stronie umocnione miasto z napisem Juliana domina Cesaree, na drugiej zaś postać w zbroi na koniu, z włócznią w ręce, z długimi piórami na hełmie oraz imię jej męża Ademara z Leronu. Pieczęcie Sybilli i Juliany były okrągłe i dwustronne jak pieczęcie ich męskich odpowiedników, być może odzwierciedlały wpływy bizantyńskie. Natomiast wiele pieczęci szlachcianek i królowych w ówczesnej Francji i Anglii miało formę jednostronnych mandorli lub rombów – tak jak pieczęcie urzędników kościelnych, z wyobrażeniami stojącej postaci kobiecej, trzymającej ptaka lub kwiat, podczas gdy na pieczęciach Sybilli i Juliany nie ma wizerunku właścicielki21. A ponieważ nie zachowała się żadna inna pieczęć jerozolimskiej władczyni, nie można stwierdzić, czy zmieniła ją po ponownym wyjściu za mąż22.
Helen J. Nicholson, Sybilla, królowa Jerozolimy 1186–1190, tłumaczenie: Katarzyna Bażyńska-Chojnacka i Piotr Chojnacki, seria: Biografie Sławnych Ludzi, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2024, ss. 280, oprawa twarda, ISBN 978-83-8196-663-4.
1 T. Vogtherr, Die Regierungsdaten der lateinischen Könige von Jerusalem, „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins” (1954–) 1994, t. 110, nr 1, s. 68–69.
2 Zob. dyskusję o podobnym przypadku jednej z krewnych Sybilli: M. Chibnall, The Empress Matilda as a Subject for Biography, [w:] Writing Medieval Biography 750–1250: Essays in Honour of Professor Frank Barlow, red. D. Bates, J. Crick i S. Hamilton, Woodbridge 2006, s. 185–194.
3 Dyskusja o tym terminie zob. A.D. Buck, Settlement, Identity, and Memory in the Latin East: An Examination of the Term „Crusader States”, „English Historical Review” 2020, t. 135, nr 573, s. 271–302. O różnych grupach wyznaniowych w regionie zob. np. B. Hamilton i A. Jotischky, Latin and Greek Monasticism in the Crusader States, Cambridge 2020, s. 284, 353; B. Hamilton, The Latin Church in the Crusader States: The Secular Church, London 1980, s. 188–211, 350–351, 363; K.J. Lewis, Counts of Tripoli and Lebanon in the Twelfth Century: Sons of Saint-Gilles, „Rulers of the Latin East”, Abingdon 2017, s. 2, 130–135; Ch. MacEvitt, The Crusades and the Christian World of the East: Rough Tolerance, Philadelphia 2008; E. Reiner, Jews in the Crusader Kingdom of Jerusalem, [w:] Knights of the Holy Land: The Crusader Kingdom of Jerusalem, red. S. Rozenberg, Jerusalem 1999, s. 48–59; S. Schein, Between East and West: The Jews in the Latin Kingdom of Jerusalem 1099–1291, [w:] East and West in the Crusader States: Context, Contacts, Confrontations: Acta of the Congress Held at Hernen Castile in May 1993, red. K.N. Ciggaar, A. Davids i H.G. Teule, „Orientalia Lovaniensia analecta” 75, Leuven 1996, s. 31–37; M. Tsurtsumia, Commemorations of crusaders in the manuscripts of the Monastery of the Holy Cross in Jerusalem, „Journal of Medieval History” 2012, t. 38, nr 3, s. 318–334.
4 P. Frankopan, The First Crusade: The Call from the East, London 2012, s. 48–51 [wyd. polskie: Pierwsza krucjata. Wezwanie ze Wschodu, tłum. M. Wyrwas-Wiśniewska, Warszawa 2015].
5 T.S. Asbridge, The Creation of the Principality of Antioch 1098–1130, Woodbridge 2000, s. 92–103; A.D. Buck, The Principality of Antioch and its Frontiers in the Twelfth Century, Woodbridge 2017, s. 189–214; K.J. Lewis, Counts of Tripoli, s. 140–142; J. Harris, Byzantium and the Crusades, London 2014, s. 86–93, 112–115 [wyd. polskie: Bizancjum i wyprawy krzyżowe, tłum. J. Gardzińska, Warszawa 2005].
6 S.B. Edgington, Baldwin I of Jerusalem, 1100–1118, „Rulers of the Latin East”, Abingdon 2019, s. 38–48. Imię wybranki prawdopodobnie brzmiało Arda, ale wydaje się to późniejszym zmyśleniem. Szersza dyskusja o małżeństwach między Frankami a szlachtą Armenii Cylicyjskiej zob. N. Hodgson, Conflict and Cohabitation: Marriage and Diplomacy between Latins and Cilician Armenians, c. 1097–1253, [w:] The Crusades and the Near East: Cultural Histories, red. C. Kostick, Abingdon 2011, s. 83–106.
7 S.B. Edgington, Baldwin I, s. 69–70, 74–75, przyp. 32; A.V. Murray, The Crusader Kingdom of Jerusalem: A Dynastic History 1099–1125, Oxford 2000, s. 120–123, 171–175, 185–186.
8 B. Hamilton, Women in the Crusader States: the queens of Jerusalem, 1100–1190, [w:] Medieval Women, red. D. Baker, „Studies in Church History Subsidia” 1, Oxford 1978, s. 147, 157–159, 161–163; o Morfii zob. Willelmi Tyrensis Archiepiscopi Chronicon/Guillaume de Tyr, Chronique, t. 1, s. 482 (ks. 10, rozdz. 23); J. Harris, Byzantium and the Crusades, s. 115–118.
9 The Chronicle of Robert of Torigni, Abbot of the Monastery of St Michael-in-peril-of-the-sea, [w:] Chronicles of the Reigns of Stephen, Henry II, and Richard I, red. R. Howlett, „Rolls Series” 82, t. 4, London 1889, s. 194.
10 WT, t. 2, s. 635 (ks. 14, rozdz. 3); T.S.R. Boase, The History of the Kingdom, [w:] The Cilician Kingdom of Armenia, red. T.S.R. Boase, Edinburgh–London 1978, s. 9, i dodatek, s. 186; B. Hamilton, The Titular Nobility of the Latin East: the Case of Agnes of Courtenay, [w:] Crusade and Settlement. Papers read at the First Conference of the Society for the Study of the Crusades and the Latin East and presented to R.C. Smail, red. P.W. Edbury, Cardiff 1985, s. 197–198; J.L. LaMonte, The Lords of Le Puiset on the Crusades, „Speculum” 1942, t. 17, nr 1 (1942), s. 100–118; Ch. MacEvitt, The Crusades and the Christian World of the East, s. 77–78, 202 przyp. 14; J. Riley-Smith, The First Crusaders 1095–1131, Cambridge 1997, s. 171–172, 248; N. Vincent, Isabella of Angoulême: John’s Jezebel, [w:] King John: New Interpretations, red. S.D. Church, Woodbridge 1999, s. 175, 177, 180, 201–202. Agnieszka i jej brat Joscelin III z Courtenay mieli młodszą siostrę Izabelę, którą w 1142 roku ich ojciec przekazał jako zakładniczkę cesarzowi Janowi II Komnenowi (WT, 2, s. 701, ks. 15, rozdz. 30). Niektórzy badacze twierdzą, że poślubiła ona Torosa I, księcia Armenii (zm. 1168), ale zob. T.S.R. Boase, The History of the Kingdom, s. 12.
11 Nawiązanie do legendy o Rycerzu Łabędzia, który w łodzi ciągniętej przez łabędzia wyratował z opałów pewną pannę. Według jednej z wersji tej opowieści owym rycerzem był dziadek Gotfryda (przyp. tłum).
12 WT, t. 1, s. 427 (ks. 9, rozdz. 5–6); S. John, Godfrey of Bouillon: Duke of Lower Lotharingia, Ruler of Latin Jerusalem, c. 1060–1100, „Rulers of the Latin East”, Abingdon 2018, s. 232–235.
13 WT, t. 2, s. 867, 962 (ks. 19, rozdz. 3; ks. 21, rozdz. 1); M. Barber, Crusader States, s. 234; W.L. Warren, Henry II, London 1973, s. 78–79, 207–208.
14 WT, t. 2, s. 865–868, 962 (ks. 19, rozdz. 2–3; ks. 21, rozdz. 1), cytaty z s. 865, 962.
15 ‘Imād al-Dīn al-Isfahānī, Conquête de la Syrie et de la Palestine par Saladin (al-Fath al-qussî fî l-fath al-qudsî), tłum. H. Massé, „Documents relatifs à l’histoire des Croisades” 10, Paris 1972, dalej ‘Imād, s. 106; IP 1, s. 268 (ks. 1, rozdz. 11).
16 Paris, Bibliothèque nationale de France MS Fr. 2628, k. 230v (Akka, ok. 1260 i ok. 1280); Paris, Bibliothèque nationale de France, MS Fr. 779 (ok. 1275), k. 229; Boulogne-sur-Mer, Bibliothèque municipale, MS 142, k. 264v (datowane na lata osiemdziesiąte XIII w.); Paris, Bibliothèque nationale de France MS Fr. 2754, k. 136v (północna Francja, ok. 1300); Baltimore, Walters Art Gallery MS 142, k. 222r (północna Francja, pierwsza ćwierć XIV w.). Szczegółowo o tych kodeksach pisze J. Folda, Manuscripts of the History of Outremer by William of Tyre: a Handlist, „Scriptorium” 1973, t. 27, nr 1, s. 90–95; S. Lambert, Images of Queen Melisende, [w:] Authority and Gender in Medieval and Renaissance Chronicles, red. J. Dresvina i N. Sparks, Newcastle Upon Tyne 2012, s. 140–164.
17 C. Gaspar i F. Lyria, Les principaux manuscrits á peintures de la Bibliothèque royale de Belgique: première partie, Paris 1937, przedruk Brussels 1984, s. 245–246, tam opis kodeksu Brussels, Bibliothèque Royale, MS 11142, k. 36v, 37v, 38; J. Folda, Manuscripts, s. 93.
18 Geneva, Bibliothèque de Genève, MS fr. 85, k. 217r (dostęp online 2 marca 2021), kodeks datowany na lata 1460–1465; J. Folda, Manuscripts, s. 93.
19 R. Kool, Civitas regis regvm omnivm: Inventing a royal seal in Jerusalem, 1100–1118, [w:] Crusading and Archaeology: Some Archaeological Approaches to the Crusades, red. V.R. Shotten-Hallel i R. Weetch, „Crusades Subsidia” 14, Abingdon 2020, s. 250–251, 253.
20 H.E. Mayer i C. Sode, Die Siegel der lateinischen Könige von Jerusalem, „Monumenta Germaniae Historica, Schriften”, 66, Wiesbaden 2014, s. 88–90, 92–94, 104–108, 151–153, ryciny 20, 22, 29, 58; B.B. Rezak, Women, Seals, and Power in Medieval France, 1150–1350, [w:] Women and Power in the Middle Ages, red. M. Erler i M. Kowaleski, Athens, GA, 1988, s. 64.
21 G.E. Mayer i C. Sode, Die Siegel, s. 151–153, ryciny 58, 69a; H.E. Mayer, Das Siegelwesen in den Kreuzfahrerstaaten, München 1978, s. 43, 44 i tablice 3 i 4, zwłaszcza numery 23, 25 (z Codice diplomatico del Sacro Militare Ordine Gerosolimitano, wyd. S. Paoli, t. 1, Lucca 1733, s. 63, 94–95, tablica IV, pieczęcie nr 37, 45); B. Rezak, Women, Seals, and Power, s. 64, 69–70, 74; S.M. Johns, Noblewomen, Aristocracy and Power in the twelfth century Anglo-Norman Realm, Manchester 2003, s. 127, 203–230; R.V. Turner, Eleanor of Aquitaine, New Haven–London 2009, tablica 13 (Eleonora Akwitańska, pieczęć z 1199–1200 r.); Earldom of Gloucester Charters: The Charters and Scribes of the Earls and Countesses of Gloucester to A.D. 1217, red. R.B. Patterson, Oxford 1973, s. 24–25, tablica XXXI c oraz d (hrabiny Hawizja i Izabela z Gloucester, pieczęcie datowane na lata 1183–1217). Fakt, że Sybilla i Juliana jako lenniczki były zobowiązane do służby wojskowej, nie wyjaśnia, dlaczego ich pieczęcie przypominały pieczęcie raczej możnowładców niż możnowładczyń z Europy Zachodniej, ponieważ arystokratki z Zachodu, posługujące się owalnymi pieczęciami, również zobowiązane były do służby wojskowej ze swych dóbr.
22 Sybilla mogła lub nie zmienić swą pieczęć po zmianie statusu. W ciągu trzech małżeństw i okresów wdowieństwa hrabina Izabela z Gloucester (zm. 1217) nigdy nie zmieniła formy swojej pieczęci: Earldom of Gloucester Charters, s. 24; S.M. Johns, Noblewomen, s. 132.