Konserwatywni orędownicy jedności Europy

Tomasz Gabiś

Książka Piotra Kosmali Na straży Starego Kontynentu. Jedność Europy w polskiej myśli konserwatywnej lat 1914-1945 jest twórczą prezentacją i interpretacją (a w pewnych punktach także krytyką) koncepcji jedności europejskiej oraz środkowo-europejskich projektów federacyjnych i integracyjnych wypracowanych i popularyzowanych przez polskich konserwatystów. Wypełnia tym samym lukę w historii idei, ponieważ, mimo iż polskie tradycje polityczne i ideowe w tej dziedzinie są dość dobrze opisane, pomysły zachowawców traktowane były dotąd raczej po macoszemu. Autor przeanalizował wszystkie najważniejsze pozycje książkowe, a także artykuły trudno dostępne, rozproszone po starych czasopismach, sięgnął do tekstów nigdy niepublikowanych i źródeł archiwalnych. Uczynił to wnikliwie i bardzo dokładnie, wręcz szczegółowo, jednak cały czas zachowując przejrzystość wywodu i świetnie panując nad materiałem, co nie było rzeczą łatwą, zważywszy że omawiane idee i koncepcje umieszcza nie tylko w kontekście polskiej polityki zagranicznej tamtej epoki, lecz także na tle zmieniających się konstelacji w polityce europejskiej i regionalnej.

Kosmala znakomicie pokazuje, jak koncepcje środowiska „Słowa” wileńskiego, Aleksandra Skrzyńskiego, Adama Romera, Jana Bobrzyńskiego, Władysława Studnickiego, Eustachego Sapiehy, Adolfa Bocheńskiego, Władysława Leopolda Jaworskiego i innych autorów współgrały z aktualną polityką zagraniczną państwa polskiego i tendencjami politycznymi występującymi w Europie lub na odwrót – do nich nie przystawały. W żadnym momencie nie zapomina, że historia idei politycznych nie może być „oderwana od mięsa i krwi” historii politycznej, w którą są one uwikłane i że pomiędzy ideami i koncepcjami politycznymi a warunkami społeczno-politycznymi istnieje wieloraka współzależność. To sprawia, że książka Kosmali jest czymś więcej niż rekonstrukcją pewnego wycinka historii idei – jest ciekawym przedstawieniem ich realnego politycznego życia. Będąc frapującą opowieścią o losach idei politycznych, zachowuje jednocześnie wszelkie walory solidnej naukowej monografii – śledzi genealogię idei, stosuje ujęcie porównawcze, daje wyczerpujące odniesienia do literatury sekundarnej. Na pochwałę zasługuje także treściwa i przejrzysta warstwa przypisów, zawierająca istotne dla zrozumienia poruszanej problematyki objaśnienia i informacje historyczne oraz krótkie biogramy postaci, z których część jest nieznana lub też została zapomniana. Wzbogaceniem książki jest aneks, pozwalający czytelnikowi zapoznać się z oryginalnymi – programowymi i publicystycznymi – tekstami głównych reprezentantów konserwatywnej myśli federacyjnej i integracyjnej.

Czy przedstawione, omówione i przypomniane w książce Kosmali koncepcje i projekty polityczne sprzed wielu lat mogą i powinny zainteresować współczesnych, czy też mają charakter wyłącznie antykwaryczny? Tworzone w epoce w sensie historycznym zamkniętej pozostały – co akcentuje Kosmala – jedynie „na papierze”, a po katastrofie państwa polskiego w 1939 roku, następnie zaś po wejściu Polski w strefę dominacji sowieckiej, utraciły znaczenie choćby tylko jako czysto potencjalna alternatywa dla innych koncepcji polityki polskiej na płaszczyźnie międzynarodowej. Jednakże zauważyć należy, iż fiasko było udziałem wszystkich innych koncepcji i projektów wypracowywanych w tamtym okresie przez różne ośrodki i nurty ideowo-polityczne. Nie może to więc być argument rozstrzygający o ich anachroniczności. Mogą natomiast jak najbardziej zyskiwać pewną aktualność także i dzisiaj, kiedy trwają intensywne poszukiwania nowej formy idei europejskiej i pojawiają się nowe inicjatywy integracji środkowo-europejskiej. Aktualność ta nie polega jednak, rzecz jasna, na wskrzeszaniu koncepcji, które zrodziły się niegdyś w konkretnej sytuacji historycznej i politycznej Europy i Polski, ale na tym, że ciągle inspirują i imponują szerokimi horyzontami intelektualnymi oraz śmiałością spojrzenia na sprawy europejskie w połączeniu z politycznym realizmem (choć zdarza się, że – co Kosmala uczciwie pokazuje – realizm przegrywa niekiedy z wizjonerstwem) w ocenie miejsca i roli Polski w Europie, a w Europie Środkowej w szczególności. Wielką zaletą książki Kosmali napisanej – co warto podkreślić – z wyczuwalnym, acz dyskretnie ukrytym, intelektualnym i ideowym zaangażowaniem, jest właśnie uwypuklenie wysokiego poziomu refleksji ideowo-politycznej konserwatystów i ich niezależności myślowej, pokazanie, jakimi wybitnymi umysłami i znakomitymi piórami dysponował w ich osobach nurt polskiej myśli europejskiej, integracyjnej i federalistycznej. Wypada nam jedynie zazdrościć i – w miarę naszych skromnych zdolności i możliwości – starać się ich naśladować, bo o dorównaniu im raczej nie mamy co marzyć.

Piotr Kosmala, Na straży Starego Kontynentu. Jedność Europy w polskiej myśli konserwatywnej lat 1914-1945, Centrum Europejskie Natolin, Warszawa 2020.

Źródło: „Arcana” nr 156 (2020)