Król Jakub III (VIII)

Mad Monarchist

Zazwyczaj narodziny następcy tronu stanowią okazję do wielkiej radości, zwiastują nadzieję na stabilność i przyszłość dynastii. Jednakże narodziny xięcia Jakuba Edwarda Franciszka Stuarta, pierwszego syna króla Jakuba II i królowej Marii z Modeny, przyczyniły się do wybuchu wojny, przewrotu i w konsekwencji upadku dynastii, która panowała w Brytanii od roku 1371. Xiążę, któremu później nadano przydomki „Starego Kawalera” i „Starego Pretendenta”, urodził się w pałacu Świętego Jakuba 10 czerwca 1688 roku, a niedługo potem ochrzczono go zgodnie z rzymskokatolicką wiarą jego rodziców — i to właśnie był „problem” z nowonarodzonym xięciem. Reprezentował on potencjał katolickiej dynastii brytyjskiej, a tego ówcześni możni nie mieli zamiaru tolerować. Po pierwsze zakwestionowano prawowitość jego pochodzenia, w związku z czym król zlecił formalne dochodzenie mające usunąć wszelkie wątpliwości, jednak było to działanie raczej daremne. Wilhelm Orański wkrótce wylądował z holenderską armią, a protestanckie elity popędziły pod jego sztandar. Królowa i xiążę Jakub odesłani zostali w bezpieczne miejsce we Francji, podczas gdy król bezowocnie starał się zachować swój tron.

Xiążę wychował się we Francji, a po śmierci ojca w 1701 r. uznany został przez brytyjskich jakobitów królem Anglii i Szkocji Jakubem III (VIII). Król Francji, król Hiszpanii, papież i niewielkie włoskie xięstwo Modeny również uznały go prawowitym monarchą „trzech królestw”. Wskutek tego jego siostra przyrodnia i szwagier w Londynie, tj. królowa Maria II¹ i król Wilhelm III², uznali go rok później za przestępcę i zdrajcę. Jako chłopiec król Jakub III przygotowywany był przez ojca do głównego zadania, którym była restauracja Domu Stuartów na tronie brytyjskim oraz podtrzymywanie wiary katolickiej. Nie wszyscy jakobici byli katolikami, toteż niektórzy protestanccy torysi twierdzili, że ponieważ Wilhelm Orański nie był bardzo popularny, Jakub mógłby zwiększyć szanse na powrót Stuartów, wyrzekając się katolicyzmu i przechodząc na anglikanizm. Temu jednak gorliwie się sprzeciwiał. Wszak na uchodźstwie ojciec Jakuba III tylko pogłębił swoją wiarę, a on sam — otwarcie opowiadając się za tolerancją religijną — dał jasno do zrozumienia, że nigdy nie wyrzeknie się Kościoła katolickiego, niezależnie od korzyści politycznych, jakie mogłoby to przynieść.

W 1708 roku Jakub III podjął pierwszą próbę powrotu na tron brytyjski, a król Francji Ludwik XIV zaoferował mu znaczne wsparcie. Jakub wypłynął z Dunkierki, dysponując dużą liczbą francuskich okrętów i około sześcioma tysiącami żołnierzy francuskich, jednakże Brytyjska Królewska Marynarka Wojenna (lojalna wobec królowej Anny³, będącej następczynią Wilhelma III, córką Jakuba II i siostrą przyrodnią Jakuba III) przechwyciła tę flotę, odprowadzając ją naokoło Szkocji z powrotem do Francji. To jednak nie pozbawiło go nadziei. Kiedy w 1714 roku zmarła jego siostra Anna, rząd musiał szukać dość daleko, by znaleźć odpowiedniego, protestanckiego xięcia, który mógłby zająć miejsce na tronie — wybór padł na xięcia Jerzego, elektora Hanoweru⁴. Dawniej protestanci często wzbudzali xenofobiczne nastroje, kojarząc katolicyzm z byciem „obcym” (w przeciwieństwie do krajowego Kościoła Anglii). Tym razem jednak to przywiązanie do protestantyzmu nie przeszkodziło im w sprowadzeniu na tron raczej niechętnego, odległego niemieckiego kuzyna, zamiast syna urodzonego i wychowanego na brytyjskiego króla.

Jakub sądził, że skoro niemiecki król Jerzy I nie cieszył się w Londynie dużą popularnością, społeczeństwo brytyjskie opowiedziałoby się za nim, gdyby mógł zorganizować swój powrót. To jednak nie byłoby łatwe. Jeszcze rok wcześniej Francja i Hiszpania zostały zmuszone do zawarcia pokoju z Brytyjczykami, a jego częścią było brytyjskie żądanie wydalenia Jakuba III z Francji. Pod wieloma względami zdawało się, że umknęła mu ostatnia szansa na odzyskanie tronu ojca. W roku 1715 napisał do earla Mar, który zjednoczył wodzów góralskich klanów w Szkocji, ogłosiwszy Jakuba ich królem. Wojska te dość szybko zabezpieczyły obszary górskie, zajęły Perth i zwiększyły liczebność do około 8 tysięcy ludzi. Niestety wystąpił przeciwko nim xiążę Argyll, a rząd w Londynie nakazał aresztować każdego, kogo lojalność budziła choćby najmniejsze wątpliwości, co zdławiło potencjalne powstania w innych częściach Brytanii, zanim w ogóle do nich doszło.

Nie przynoszące żadnego rezultatu walki trwały jeszcze w Szkocji. Kiedy Jakub przybył do Peterhead na francuskim statku, zrozumiał, że powstanie zmierza donikąd, a on sam — zmożony chorobą — nie da rady stanąć na jego czele. Ostatecznie jakobitów pokonano, a Jakub musiał wycofać się do Montrose, gdzie wsiadł na statek odpływający na kontynent. Podjąwszy ryzyko, przegrał. W Europie papież Innocenty XIII podarował Jakubowi pałac w Rzymie oraz przyznał pensję, podczas gdy w Brytanii gasły ostatnie iskry nadziei. Wprawdzie w roku 1715 wielu Szkotów było przeciwnych Jakubowi III, ale represje rządu w Szkocji wzbudziły w końcu niechęć do Jerzego z Hanoweru i tęsknotę za Stuartami. W 1719 r. Hiszpania wsparła kolejną próbę powstania jakobickiego, ale ta również się nie powiodła.

Tego samego roku Jakub III poślubił wnuczkę króla Polski Jana III Sobieskiego, Marię Klementynę Sobieską⁵, która urodziła dwóch synów, Karola i Henryka. Tak jak jego ojciec, Jakub spędzał czas na modlitwie i przygotowaniach swego syna i następcy, Karola, do restauracji Stuartów. Owocem tego było jakobickie powstanie roku 1745, kiedy to młody xiążę Karol wylądował w Szkocji. Jako że sztorm pochłonął część francuskich statków wysłanych mu na pomoc, król Francji, zniechęcony, wycofał obiecane wsparcie militarne. Pomimo tego Karol wzniósł sztandar Stuartów i po raz kolejny ogłosił swego ojca królem. Przystała do niego większość góralskich klanów, zajęto Edynburg i odniesiono znakomite zwycięstwo pod Prestonpans. Fortuna zdawała się sprzyjać.

Tym razem jakobici pomaszerowali na południe ku Anglii, docierając aż do Derby, zanim wodzowie szkoccy stracili cierpliwość i zawrócili. Jakobici zwyciężyli jeszcze pod Falkirk, lecz kontynuowali swój odwrót. Pokonano ich w roku 1746 w bitwie pod Culloden, a xiążę Karol ledwie zdołał ujść do Europy. Chociaż Jakub był zniechęcony, nadal żywił nadzieję, że pewnego dnia panowanie Stuartów zostanie przywrócone. Francuskie plany kolejnej próby restauracji, do której miało dojść w Irlandii, zostały przygotowane, lecz nigdy nie wprowadzono ich w życie. Stary Pretendent, lojalnym jakobitom znany jako król Anglii i Szkocji Jakub III (VIII), zmarł w Rzymie w dzień Nowego Roku 1766. Pochowano go w krypcie w Bazylice Św. Piotra.

tłumaczenie: Dawid Świonder

¹ Uzurpatorka w latach 1689-1694 — przypis redakcji Portalu.

² Uzurpator w latach 1689-1702 — przypis redakcji Portalu.

³ Uzurpatorka w latach 1702-1714 — przypis redakcji Portalu.

⁴ Uzurpator w latach 1714-1727 — przypis redakcji Portalu.

⁵ Królowa Anglii, Szkocji i Irlandii w latach 1719-1735 — przypis redakcji Portalu.