O sakralizacji monarchy. Koronacja Aleksandra II we wspomnieniach Andrieja Murawjowa

Anna Kościołek

Sakralizacja zakłada uznanie, że monarcha obdarzony jest szczególnym charyzmatem, darami łaski, na mocy których zaczyna być traktowany jak istota nadprzyrodzona. Charakterystyczna dla Rosji idea paralelizmu władcy i Boga przejęta została z Bizancjum, jednakże podczas gdy tam nazywanie panującego „basileusem” wiązało się przede wszystkim z tradycją imperialną, w Rosji określenie „car” miało odniesienie w szczególności do tradycji religijnej, do tekstów, w których w ten sposób nazywany jest Bóg.

Andriej Murawjow (1806–1874), rosyjski pisarz religijny, teolog, poeta, dramaturg, działacz kościelny i państwowy, pochodził ze starej rodziny szlacheckiej. W latach 1823–1827 służył w wojsku. Jako poeta zadebiutował w roku 1827, a w kolejnym rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Pod koniec roku 1829 pielgrzymował do Ziemi Świętej; swoje wrażenia i doświadczenia zdobyte podczas tej peregrynacji zawarł w wydanej w roku 1832 książce Putešestvie ko Svâtym mestam v 1830 godu [„Podróż do Świętych miejsc w 1830 roku”]¹. Dzieło to przyniosło autorowi znaczną popularność i zainicjowało religijny etap jego twórczości. Dzięki temu sukcesowi Murawjow wszedł do kręgów literackich Petersburga. W roku 1833 jego książkę przeczytał car Mikołaj I. Pisarz został wówczas sekretarzem oberprokuratora Świątobliwego Synodu, co skłoniło go do intensywnych studiów nad dziejami Kościoła prawosławnego. Pracował też (w latach 1842–1866) w azjatyckim departamencie Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji, od roku 1846 jako urzędnik do zadań specjalnych. Zajmował się sprawami chrześcijańskiego Wschodu, imperium osmańskiego i krajów Europy Zachodniej. W swoim życiu odbył wiele pielgrzymek. Można podzielić je na trzy grupy: na Wschód, po sanktuariach rosyjskich oraz na zachód Europy. W dorobku pisarza, oprócz utworów poetyckich i podróżniczo-pielgrzymkowych, znajdują się również dzieła dramaturgiczne, hagiograficzne, hymnograficzne, dotyczące historii Kościoła oraz szeroko pojętych kwestii teologicznych, a także teksty o charakterze pamiętnikarsko-wspomnieniowym.

Murawjow żył w czasach panowania trzech władców: Aleksandra I, Mikołaja I oraz Aleksandra II. Na okres władania „dziwnego cara” przypadły jego dzieciństwo i młodość, a dojrzałe życie – na okres rządów Mikołaja I i jego syna Aleksandra II. Od cara Mikołaja, „żandarma Europy”, poeta otrzymał zgodę na wspomnianą wyżej pierwszą pielgrzymkę do Ziemi Świętej². W Putešestvie ko Svâtym mestam v 1830 godu relacjonował rozmowę, jaką w Judei odbył po włosku z Arabem, chrześcijaninem pochodzącym z Betlejem. Kiedy ten dowiedział się, że jego interlokutor jest Rosjaninem, zapytał, kiedy car przybędzie, by oswobodzić Ziemię Świętą od jarzma pogańskiego. Dla podróżnika były to słowa wzruszające, wręcz rozczulające³. Mikołaja I postrzegał on bowiem jako jedyną wieczną nadzieję Wschodu. Doceniał jego działania w tym regionie świata, przede wszystkim powołanie w roku 1847 Rosyjskiej Misji Duchownej w Jerozolimie, instytucji odpowiadającej rangą placówce dyplomatycznej.

Murawjow zawsze z radością przyjmował ciepłe słowa kierowane pod adresem Mikołaja I. W książce Rimskie pis’ma [„Listy rzymskie”], będącej pokłosiem wyprawy do Italii, rosyjski pisarz odnotował, że w trakcie udzielonej mu prywatnej audiencji papież Grzegorz XVI z wdzięcznością wspominał o kamieniach szlachetnych (jaspisach i malachitach), które car przysłał jako dar dla odnawianej bazyliki św. Pawła za Murami⁴. Z kolei w czasie swojego drugiego pobytu w Ziemi Świętej, 6 (czyli 18 według nowego stylu) grudnia 1849 roku, w Jerozolimie, Murawjow po uroczystej Boskiej Liturgii wysłuchał kaznodziei, który zamiast wejść na ambonę⁵, wyszedł na kamienne podwyższenie przed wejściem do Świętego Grobu i wygłosił w języku greckim i tureckim pochwałę cara Mikołaja I. Duchowny sławił imperatora za to, że tak wspaniale nosił swoją carską koronę, co jego zdaniem wynikało z tego, że władca pamiętał o koronie cierniowej Zbawiciela. Kaznodzieja wyraził też przekonanie, iż monarsza purpura przypominała carowi szkarłatny płaszcz Chrystusa, i nawiązując do imienia Mikołaja (czyli „zwycięzcy narodów”), dodał, że ze względu na swą bogobojność otrzymał on królewskie berło, przed którym Pan ukorzył różne ludy. Ta mowa ku czci monarchy uradowała serce poety. Uważał, że nawet w Rosji nie wyrażono by piękniej istoty władzy carskiej⁶.

Znajomość z Aleksandrem II Murawjow zawarł, gdy ten był jeszcze następcą tronu. W roku 1837, na prośbę Wasilija Żukowskiego, znanego poety i wychowawcy carewicza, towarzyszył Aleksandrowi w pielgrzymce po moskiewskich miejscach kultu, świątyniach i monasterach, od klasztoru Nowa Jerozolima aż do ławry Troicko-Sergijewskiej⁷. Później pisarz doświadczał życzliwości monarchy – to właśnie Aleksander II w roku 1858 ofiarował mu pięć tysięcy rubli na zakup posiadłości w Kijowie⁸.

Zdaniem Murawjowa punktem kulminacyjnym drogi życiowej tego władcy była koronacja. W tekście Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ [„Wspomnienia świętej koronacji”]⁹ zamieścił swoją relację z tej uroczystości. Tekst ten nie ma jednak wymiaru wyłącznie wspomnieniowego. Opis ceremonii koronacyjnej stał się bowiem dla Murawjowa pretekstem do przekazania swojej opinii na temat roli panującego. W niniejszym szkicu podjęto próbę przedstawienia zapatrywań pisarza na kwestię sakralizacji monarchy w Rosji.

W imperium Romanowów koronacja była najistotniejszym elementem uroczystości inaugurujących panowanie każdego władcy, widowiskiem podkreślającym znaczenie mocarstwa, bardzo ważnym wydarzeniem o charakterze państwowym, sakralnym i prawnym – stanowiła bowiem legitymizację władzy. W dokładnie zaplanowanej ceremonii kluczową rolę odgrywał kompleks symbolicznych działań i przedmiotów¹⁰. Akt koronacji składał się z czterech głównych etapów: uroczystej procesji do soboru Uspieńskiego (Zaśnięcia Matki Bożej); nałożenia korony i wręczenia innych regaliów; Boskiej Liturgii wraz z namaszczeniem cara we wspomnianej świątyni, będącej główną przestrzenią sakralną imperium; przejścia do soborów Archangielskiego (św. Michała Archanioła) i Błagowieszczeńskiego (Zwiastowania), aby uczcić pochowanych tam poprzedników na tronie; oraz powrotu do pałacu na Kremlu z obowiązkowym trzykrotnym pokłonieniem się narodowi z tak zwanego paradnego ganku¹¹.

Mikołaj I umarł 18 lutego (2 marca) 1855 roku, gdy trwała jeszcze wojna krymska. Jego syn pragnął odłożyć koronację do czasu, aż ów konflikt zbrojny się zakończy. Rok później, 18 (30) marca 1856 roku, podpisano pokój w Paryżu, a po upływie kolejnego miesiąca rozpoczęto przygotowania do ceremonii, którą wyznaczono na 26 sierpnia (7 września), a zatem dopiero półtora roku po wstąpieniu Aleksandra II na tron. W dniu uroczystości opublikowano manifest ogłaszający amnestię dla więźniów politycznych.

Murawjow w swoich wspomnieniach relacjonował jedynie obrzędy kościelne, w których uczestniczyli: rodzina carska, duchowieństwo, przedstawiciele wszystkich warstw społecznych oraz dyplomaci. Uroczystości świeckie nie były przedmiotem jego zainteresowania.

Kiedy car wraz z małżonką podążał w uroczystej procesji do soboru Uspieńskiego, w świątyni panowało milczenie. Murawjow określił je jako apokaliptyczne, bo wszystko – jak pisał – było tajemnicze i znaczące¹². Mogło zatem przywodzić na myśl słowa z księgi Apokalipsy św. Jana – „zapanowała w niebie cisza prawie na pół godziny” (Ap 8,1). Wkraczającego do soboru Uspieńskiego cara, ubranego w generalski mundur ze złotym łańcuchem Orderu św. Andrzeja¹³, witał śpiew Psalmu 101(100), zatytułowanego Wzorowy władca i ukazującego idealnego monarchę teokratycznego. Jak wyznaje pisarz, dźwięki psalmu zdały mu się anielskie, unosiły jego myśli i serce z ziemi do nieba. Samodzierżawcy towarzyszyła cała Rosja, a Kościół – reprezentowany przez metropolitę moskiewskiego Filareta (Drozdowa) – witał go modlitwą nadziei i miłości¹⁴.

W soborze para imperatorska ucałowała ikony Zbawiciela Emmanuela¹⁵ i Matki Boskiej Włodzimierskiej. Ikona Matki Boskiej Włodzimierskiej jest jedną z najbardziej czczonych i znanych ikon maryjnych; towarzyszyła Rosji na wszystkich etapach jej dziejów. Wykorzystywana była podczas najważniejszych wydarzeń państwowych i cerkiewnych, przed nią namaszczano i koronowano książęta oraz carów, wybierano nowych patriarchów. Przed nią też gorliwie modlono się w chwilach zagrożenia ze strony innowierców. Tradycją było obnoszenie tej ikony w procesji wokół granic Moskwy podczas najazdów obcych wojsk. Stało się to przynajmniej trzy razy – podczas napaści Temir-Aksaka Tamerlana 26 sierpnia 1395 roku, chana Achmata 23 czerwca 1480 i Mehmeda I Gireja 21 maja 1521¹⁶. W dniu koronacji Aleksandra II przypadało święto ikony Matki Boskiej Włodzimierskiej, obchodzone na pamiątkę ucieczki mongolskiego władcy Tamerlana i bitwy pod Borodino w roku 1812, w której Opatrzność uratowała Rosję przed najazdem Napoleona. Ze względu na to nacechowanie symboliczne Murawjow był przekonany, że nie można było wybrać lepszego dnia na koronację¹⁷.

W trakcie uroczystości car zasiadał na wytwornie rzeźbionym tronie Iwana III (tron ten, wraz z orłem imperium bizantyjskiego, wniosła w posagu żona Iwana III Zofia Paleolog). Małżonka Aleksandra II spoczęła na jednym ze wschodnich tronów, które przysyłano do Rosji w darze. W tym kontekście pisarz przypomniał słowa psalmu: „Królowa w złocie z Ofiru stoi po twojej prawicy” (Ps 45(44),10)¹⁸.

Metropolita Filaret, który trzydzieści lat wcześniej uczestniczył w koronacji ojca Aleksandra, wszedł po schodach odziany w złoty sakkos¹⁹ i purpurowy omoforion²⁰. Przed rozpoczęciem ceremonii koronacji car złożył uroczyste wyznanie wiary. Kościół wymaga tego aktu, jak podkreślał pisarz, nie tylko od biskupa, pasterza dusz, ale i od władcy. Jako obrońca i opiekun Cerkwi winien on bowiem wyznać swoją wiarę przed powierzonymi jego pieczy ludźmi i w ten sposób zapewnić o swoim przywiązaniu do Boga oraz gotowości obrony najwyższych wartości nie tylko Kościół, lecz także poddanych²¹.

Przed koronacją metropolita razem z dwunastoma biskupami odprawił specjalne nabożeństwo. W swojej relacji Murawjow wiele uwagi poświęcił czytaniom z Pisma Świętego. Nawiązując do czytania z Księgi Izajasza, zapewniał, że tak jak matka nie może zapomnieć o dziecku, które urodziła (por. Iz 49,14–15), tak Pan troszczy się o Kościół prawosławny i ziemię rosyjską. Tę Boską opiekę nad Rosją podkreślał zresztą niejednokrotnie.

Kolejne czytanie pochodziło z Listu do Rzymian: „A chcesz nie bać się władzy? Czyń dobrze, a otrzymasz od niej pochwałę. Jest ona bowiem dla ciebie narzędziem Boga, [prowadzącym] ku dobremu. Jeżeli jednak czynisz źle, lękaj się, bo nie na próżno nosi miecz. Jest bowiem narzędziem Boga do wymierzenia sprawiedliwej kary temu, który czyni źle. Należy więc jej się poddać nie tylko ze względu na karę, ale ze względu na sumienie” (Rz 13,3–5). Również fragment Ewangelii został tematycznie dostosowany do uroczystości. Po napomnieniu św. Pawła zabrzmiały bowiem słynne słowa Jezusa: „Oddajcie więc cezarowi to, co należy do cezara, a Bogu to, co należy do Boga” (Mt 22,21). Chrześcijaństwo od początku swego istnienia uznawało, że wszelka władza pochodzi od Boga.

Następnie przystąpiono do obleczenia Aleksandra II w znaki godności carskiej. Gdy przywdział purpurę, metropolita położył ręce na jego głowie i odmówił modlitwę, która – jak podkreśla Murawjow – wycisnęła wszystkim łzy z oczu. Filaret prosił w niej „Króla panujących”²², który niegdyś przez proroka Samuela wybrał Dawida, by namaścić go na króla w Izraelu, aby teraz spojrzał na swojego sługę Aleksandra, którego postawił nad swoim narodem. Metropolita modlił się między innymi o olej radości dla władcy, o siłę z nieba, długie życie i berło zbawienia. Prosił, by Stwórca ukorzył przed nim wszystkie pogańskie narody, wlał w jego serce bojaźń Bożą i zachował go w nieskazitelnej wierze, aby mógł być wiernym obrońcą dogmatów oraz aby sądził poddanych w prawdzie i prowadził ich ku zbawieniu duszy²³.

Po modlitewnym wstępie Filaret wręczył Aleksandrowi regalia²⁴. Najpierw podał mu koronę, którą władca z błogosławieństwem duchownego założył na głowę. Murawjow zaznaczał, że ta widzialna, materialna ozdoba jest obrazem niewidzialnego ukoronowania cara przez Chrystusa, który powierzał mu najwyższą władzę nad ludźmi²⁵. Następnie metropolita wręczył władcy berło i jabłko jako kolejne widzialne znaki jego panowania. Relacjonując poszczególne etapy ceremonii, Murawjow podkreślał mądrość Cerkwi, która nie tylko poświęcała każde insygnium władzy powierzane monarsze dla zbawienia poddanych, ale i objaśniała ich znaczenie, żeby car mógł pojąć chrześcijański wymiar swojej władzy pomazańca Bożego.

Sakralizacja zakłada uznanie, że monarcha obdarzony jest szczególnym charyzmatem, darami łaski, na mocy których zaczyna być traktowany jak istota nadprzyrodzona²⁶. Charakterystyczna dla Rosji idea paralelizmu władcy i Boga przejęta została z Bizancjum, jednakże podczas gdy tam nazywanie panującego „basileusem” (co oddawano w tłumaczeniu jako „car”) wiązało się przede wszystkim z tradycją imperialną (basileus występował jako prawny następca rzymskich imperatorów), w Rosji określenie „car” miało odniesienie w szczególności do tradycji religijnej, do tekstów, w których w ten sposób nazywany jest Bóg²⁷. Podobne jak w tradycji Zachodu było natomiast rozumienie charyzmatu monarchy jako daru osobistego²⁸.

Polityczne przesłanki sakralizacji monarchy w Rosji wynikały z dwóch faktów. Jednym z nich było przeniesienie na cara moskiewskiego funkcji bizantyjskiego basileusa, co odpowiadało zarówno koncepcji Moskwy jako Trzeciego Rzymu²⁹, jak i postępującej od czasu panowania Aleksego Michajłowicza (w latach 1645–1676) bizantynizacji rosyjskiego życia państwowego i kościelnego. Drugą tendencją było przyswojenie przez cara funkcji głowy Kościoła, zapoczątkowane za panowania Piotra Wielkiego (1696–1725)³⁰. Wraz z zadaniami administracyjnymi patriarchy car przejął też elementy jego zachowania, a przede wszystkim podobnie jak patriarcha uznawany był za żywą ikonę Chrystusa³¹. W tekście O dostoinstve carej pravoslavnyh [„O godności carów prawosławnych”] Murawjow podkreślał, że w osobie pomazańca, władcy, któremu składają przysięgę wierności, Rosjanie czczą Jezusa, bo tak uczy ich Kościół³².

Po koronacji cara rozpoczęła się koronacja jego małżonki. Choć nie miała charakteru obrzędu religijnego, była równie wzruszająca – konstatował pisarz³³. Gdy jednak cesarzowa wstała, wydarzyło się coś nieoczekiwanego: korona spadła jej z głowy. Aleksander nałożył ją ponownie, a damy umocowały szpilkami³⁴. Ten incydent dostrzegły tylko osoby z pierwszych rzędów³⁵, Murawjow nie wspomniał o nim w swojej relacji, nie napisał również o wcześniejszym wypadku – z jabłkiem. Przed rozpoczęciem uroczystości regalia niesiono w procesji na specjalnych poduszkach³⁶. Malinową poduszkę, na której spoczywało złote jabłko, niósł generał-adiutant książę Michaił Gorczakow, w pewnym momencie jednak zemdlał – zapewne z przejęcia i z powodu zaduchu panującego w świątyni – i upadając, upuścił jabłko. Starszego człowieka i insygnium, które potoczyło się po posadzce soboru, szybko podniesiono. Aleksander II stwierdził, że nic się nie stało. Dodał też, mówiąc o Gorczakowie: „To nic, że tu upadł. Najważniejsze, że trwał mężnie na polu bitwy”³⁷; książę uczestniczył bowiem we wszystkich wojnach prowadzonych przez Mikołaja I. Oba incydenty uznano za zły znak dla nowego cara. Murawjow być może dlatego ich nie odnotował, że nie zwrócił na nie uwagi, możliwe też jednak, że je zauważył, lecz świadomie pominął w swojej relacji, gdyż nie mógł przystać na propagowanie przesądów. Ponadto opisy niefortunnych zdarzeń naruszyłyby jej podniosły ton.

Ważnym elementem ceremonii, na który zwracał uwagę pisarz, były modlitwy. Najpierw car na kolanach zanosił modły w intencji własnej i powierzonych mu poddanych. Błagał Boga, Króla panujących, by Ten pouczył go, na czym ma polegać jego służba, i by w każdej chwili towarzyszyła mu Mądrość Boża. Prosił, by jego serce zawsze pozostawało w rękach Pana, aby w swoim postępowaniu miał na względzie dobro poddanych i chwałę Stwórcy³⁸. Pisząc o tej modlitwie, Murawjow nawiązał do postawy młodego Salomona zwracającego się do Pana z następującą prośbą: „Racz […] dać Twemu słudze serce rozumne do sądzenia Twego ludu i rozróżniania dobra od zła, bo któż zdoła sądzić ten lud Twój tak liczny?” (1 Krl 3,9), i podkreślił, że car prosił o mądrość i siłę, by godnie sprawować najwyższą władzę w państwie i Kościele³⁹.

Po zakończeniu modlitwy car powstał, a całe zgromadzenie uklękło i metropolita w imieniu narodu prosił Najwyższego, aby obdarzył swojego sługę mądrością, by umiał on dobrze sprawować swój urząd, pamiętając o biednych i wędrowcach, oraz był ojcem dla wszystkich poddanych i kierował ich na drogę prawdy. Następnie w krótkiej mowie, która stanowiła niejako uzupełnienie modlitwy, hierarcha złożył życzenia władcy i pouczył go, na czym polegają jego obowiązki względem poddanych. Później zabrzmiał uroczysty hymn Ciebie Boga wysławiamy, zgodnie z tradycją – jak przypomniał pisarz – przypisywany św. Ambrożemu⁴⁰. Murawjow podkreślał, że Aleksander, wywyższony przez Boga, koronę przyjął w duchu pokory, nie zaś pychy⁴¹.

Następnie sprawowano Boską Liturgię. Jej najważniejszą częścią było namaszczenie cara przez metropolitę. Znaczenie semiotyczne tego aktu dokładnie przeanalizował Borys Uspienski⁴². Zauważa on, że tradycja ta sięga koronacji cara Fiodora Iwanowicza, która miała miejsce w roku 1584, chociaż sam rytuał ułożono już za czasów Iwana IV, wzorując się na ceremoniach bizantyjskich. Podczas gdy w Konstantynopolu i Rzymie namaszczenie podczas koronacji różniło się wyraźnie od bierzmowania, w Moskwie doszło do utożsamienia ceremonii z tym sakramentem⁴³.

Metropolita namaścił czoło, usta, nozdrza, uszy, piersi i ręce Aleksandra II, wypowiadając słowa: „Pieczęć daru Ducha Świętego”⁴⁴, a więc tę samą formułę, która stosowana jest w trakcie sprawowania sakramentu bierzmowania⁴⁵. Murawjow przypominał, że tak niegdyś sam Bóg kazał namaścić pierwszego króla Izraela. Tytuł „pomazańca Pańskiego” przysługiwał władcom izraelskim lub judzkim jako wybranym przez Najwyższego, który z nich czynił narzędzie realizacji Bożych planów. Hebrajczycy widzieli w królu „wybrańca” Pana, jego mesjasza. Gdy zasiadał na tronie, stawał się „starszym synem”, wybranym przez samego Stwórcę, by władał Jego ludem, był mu przewodnikiem i pasterzem, sługą Jahwe, w którym żyje Jego tchnienie. Dlatego uważano, że ten, kto ośmiela się występować przeciwko władcy, sprzeciwia się samemu Bogu⁴⁶. W Bizancjum i na Zachodzie Europy monarcha podczas namaszczenia „upodabniał się” właśnie do królów Izraela, natomiast władca Rosji – do samego Chrystusa⁴⁷. Ponadto na Zachodzie i w Bizancjum namaszczenie poprzedzało nałożenie korony, natomiast w Rosji następowało po nim. W ten sposób sama koronacja została niejako przyrównana do chrztu, chrzest ma bowiem miejsce przed sakramentem bierzmowania, któremu odpowiadało namaszczenie⁴⁸.

Jako pomazaniec, który upodobnił się do Chrystusa, car przystępował do komunii w części ołtarzowej⁴⁹. Następnie modlił się przed ikoną Zbawiciela, a w tym czasie komunię przyjęła jego małżonka.

Po zakończeniu Liturgii Aleksander wraz z żoną udał się do soboru Archangielskiego, by pokłonić się mogiłom poprzedników na tronie, a następnie oboje przeszli do soboru Błagowieszczeńskiego, gdzie modlili się przed ikoną Matki Boskiej Dońskiej. Murawjow zwracał uwagę na reakcję narodu – na jego miłość i przywiązanie do cara⁵⁰. Na paradnym ganku, przed wejściem do swoich komnat, władca pokłonił się zebranemu narodowi, a ten, niczym jedna osoba, odpowiedział tym samym wielce wymownym gestem. Zdaniem pisarza taką miłość względem władcy mógł żywić tylko naród rosyjski, będący narodem Bożym i nowym Izraelem⁵¹. Uczucie to, jak stwierdził Murawjow we wspomnianym już tekście O dostoinstve carej pravoslavnyh, stanowiło wręcz wyznacznik wiernych prawosławnych – nie można bowiem być chrześcijaninem, nie będąc pokornym poddanym⁵². Wierność carowi uznana została zatem przez pisarza za swoisty wymóg konfesyjny, a uzasadniając swoje stanowisko, powoływał się on na autorytet Biblii. Podkreślał, że Kościół naucza: „Boga się bójcie, czcijcie króla!” (1 P 2,17). Cytował też słowa świętego Pawła z Listu do Rzymian: „Każdy niech będzie poddany władzom, sprawującym rządy nad innymi. Nie ma bowiem władzy, która by nie pochodziła od Boga […]. Kto więc przeciwstawia się władzy – przeciwstawia się porządkowi Bożemu. Ci zaś, którzy się przeciwstawili, ściągną na siebie wyrok potępienia” (Rz 13,1–2). Za apostołem narodów wzywał: „Oddajcie każdemu to, co się mu należy: komu podatek – podatek, komu cło – cło, komu uległość – uległość, komu cześć – cześć” (Rz 13,7). Zwracał też uwagę, że w cytowanym liście św. Pawła określone zostały obowiązki poddanych nie tylko względem samego władcy, lecz także względem sprawujących rządy z jego woli⁵³.

W tekście O dostoinstve carej pravoslavnyh autor przypominał, że w Niedzielę Triumfu Prawosławia⁵⁴ ogłasza się anatemę wobec tych, którzy podważają fakt wstępowania cara na tron z woli Bożej i otrzymania przez niego obfitych łask podczas namaszczenia⁵⁵. Negowanie sakralnego charakteru władzy jest – zdaniem Murawjowa – buntem nie tylko przeciwko monarsze, ale i przeciw Stwórcy. Pisarz wyjaśniał jednocześnie, że słowo „anatema” bywa niewłaściwie rozumiane jako klątwa kościelna, podczas gdy w języku greckim oznacza ono wyłączenie ze wspólnoty wiernych tych, którzy sami się od niej odłączają, nie przestrzegając zasad i nakazów cerkiewnych. Kościół jednak o nich pamięta i prosi Boga, by wrócili na drogę Prawdy⁵⁶.

Murawjow wyrażał przekonanie, że każdy prawosławny nie tylko szanuje, lecz także kocha swego władcę. W imię szacunku nazywa go „carem”, natomiast w duchu miłości określa czułym mianem „ojca”. Konkludując, pisarz stwierdzał, że miłość do monarchy zawsze ratowała świętą Ruś i że będzie ją chronić, dopóki zachowa się w ojczyźnie życiodajna siła, czyli prawosławie⁵⁷.

W swojej relacji z uroczystości koronacyjnych Murawjow podkreślał, że tak długo, jak poddani będą żywić miłość i przywiązanie do władcy, Rosja pozostanie mocarstwem, które cieszy się Bożym błogosławieństwem. Przywiązanie i miłość do cara były według niego rękojmią potęgi jego ojczyzny. Dodał też, powołując się na werset dziewiąty ósmego rozdziału Księgi Izajasza: „S nami Bog, razumejte, âzycy, i pokorâjtesâ, âko s nami Bog!” (Z nami Bóg, zrozumcie narody i ukorzcie się, albowiem Bóg jest z nami!)⁵⁸. Korzystając z cerkiewnosłowiańskiego przekładu Biblii, Murawjow w istocie niejako streścił trzy wersety tego rozdziału: z wersetu ósmego zaczerpnął słowa „S nami Bog”, z dziewiątego – „razumejte, âzycy, i pokorâjtesâ”, z dziesiątego końcowe „âko s nami Bog!”⁵⁹. W ten sposób w jednym zdaniu dwa razy powtórzył stwierdzenie „s nami Bog” – na początku i na końcu. Podkreślił tym samym, że Stwórca niezawodnie trwa przy Rosji i przez to usprawiedliwia jej działania. Co więcej, pisarz zasugerował, że z tego właśnie powodu inne narody powinny podporządkować się jego ojczyźnie.

Według Murawjowa obrzęd koronacji, jako jeden z atrybutów prawosławnego imperium, symbolizuje uświęconą przez Kościół jedność cara i narodu, a także duchową mądrość władcy, ukoronowany monarcha zaś jest namiestnikiem Boga na ziemi, powinien zatem budować królestwo ziemskie na obraz i podobieństwo królestwa niebieskiego.

BIBLIOGRAFIA / BIBLIOGRAPHY

Amelekhina S., Ceremonial koronatsii v Rossiyskoy imperii.

Chojnicka K., Cerkiew i car: Prawosławie rosyjskie w reformach Piotra Wielkiego. Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej, 2011.

 —–—. Narodziny rosyjskiej doktryny państwowej: Zoe Paleolog – między Bizancjum a Moskwą. Kraków: Collegium Columbinum, 2001.

Chouraqui A., Życie codzienne ludzi Biblii. Translated by Leszek Kossobudzki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1995.

Murav’yev A., “Moi vospominaniya.” In Murav’yev, Puteshestviye po svyatym mestam russkim. Moskva: Institut russkoy tsivilizatsii, 2014.

—–—. “O dostoinstve carey pravoslavnykh.” In Murav’yev, Puteshestviye po svyatym mestam russkim. Moskva: Institut russkoy tsivilizatsii, 2014.

—–—. Puteshestvie ko Svyatym mestam v 1830 godu. Part 2. Sankt-Peterburg: Tipografiya III Otdeleniya Sob. Ye. I. V. Kancelyarii, 1848.

—–—. Pis’ma s Vostoka ot 1849–1850 godov. Part 2. Sankt-Peterburg: Tipografiya III Otdeleniya Sob. Ye. I. V. Kancelyarii, 1851.

—–—. Rimskiye pis’ma. Part 1. Sankt-Peterburg: Tipografiya Otdeleniya Sob. Ye. I. V. Kancelyarii, 1846.

—–—. Vospominaniye o poseshchenii Svyatyni Moskovskoy Gosudarem Naslednikom. Sankt-Peterburg: Tipografiya III Otdeleniya Sob. Ye. I. V. Kancelyarii, 1838.

—–—. “Vospominaniya svyashchennogo koronovaniya.” In Murav’yev, Puteshestviye po svyatym mestam russkim. Moskva: Institut russkoy tsivilizatsii, 2014.

Naumow A., Ikony w rosyjskiej polityce dawnej i nowej. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego: Studia Religiologica” 2007, t. 40: 9–20.

Paprocka M., Akt prawny cesarza Pawła I o następstwie tronu Wszechrosji a sytuacja Kościoła prawosławnego. „Elpis” 2004, t. 6, nr 9–10: 207–35.

Pchelov Y., Simvolika regaliy Rossiyskikh gosudarey: Emblematika i simvolicheskaya preyemstvennost’.

Pfeiffer B., Caelum et regnum: Studia nad symboliką państwa i władcy w polskiej literaturze i sztuce XVI i XVII stulecia. Zielona Góra: Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2002.

Radziński E., Aleksander II: Ostatni wielki car. Translated by Eugenia Siemaszkiewicz and René Śliwowski. Warszawa: Wydawnictwo Magnum, 2005.

Romanowski D., Trzeci Rzym: Rozwój rosyjskiej idei imperialnej. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2013.

Sprutta J., Ikona maryjna typu Eleusa. „Salvatoris Mater” 2008, t. 10, nr 1: 105–24.

Uspienski B., Car i imperator: Namaszczenie władcy i semantyka tytułów monarchy. Translated by Henryk Paprocki. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 2002.

—–—. Car i patriarcha: Charyzmat władzy w Rosji. Translated by Henryk Paprocki. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1999.

Uspienski B., Żywow W., Car i Bóg: Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji. Translated by Henryk Paprocki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992.

Volkova M., Koronacionnye regalii v ceremonii imperatorskoj koronacii v Rossii XVIII v., „Vestnik Moskovskogo universiteta”. Seriya 8. Istoriya, no. 2 (2010): 99–108.

Wortman R.S., Scenarii vlasti: Mify i ceremonii russkoy monarkhii. Vol. 2. Ot Aleksandra II do otrecheniya Nikolaya II. Moskva: OGI, 2004.

¹ Zob. A. Murav’ev, Puteshestvie ko Svyatym mestam v 1830 godu, cz. 2, Tipografiâ III Otdeleniâ Sob. E. I. V. Kancelârii, Sankt-Peterburg 1848.

² W roku 1849 Murawjow udał się po raz drugi do Ziemi Świętej. Wrażenia z tej podróży zawarł w listach, których adresatem był Filaret (Drozdow), metropolita moskiewski i kołomeński (zob. tenże, Pis’ma s Vostoka ot 1849–1850 godov, cz. 2, Tipografiâ III Otdeleniâ Sob. E. I. V. Kancelârii, Sankt-Peterburg 1851).

³ Por. tenże, Putešestvie ko Svâtym mestam v 1830 godu, cz. 2, s. 199.

⁴ Por. tenże, Rimskie pis’ma, cz. 1, Tipografiâ Otdeleniâ Sob. E. I. V. Kancelârii, Sankt-Peterburg 1846, s. 281 i nast.

⁵ Ambona to podwyższone miejsce na środku cerkwi przed królewską bramą, z którego diakon wygłasza ektenię (rodzaj litanii), czyta Ewangelię, a kapłan wygłasza kazanie.

⁶ Por. Murav’ev, Pis’ma s Vostoka ot 1849–1850 godov, s. 110–113.

⁷ Murawjow opisał wrażenia z tej pielgrzymki (zob. tenże, Vospominanie o poseŝenii Svâtyni Moskovskoj Gosudarem Naslednikom, Tipografiâ III Otdeleniâ Sob. E. I. V. Kancelârii, Sankt-Peterburg 1838).

⁸ Por. tenże, Moi vospominaniâ, w: tenże, Putešestvie po svâtym mestam russkim, Institut russkoj civilizacii, Moskva 2014, s. 669.

⁹ Zob. tenże, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, w: tenże, Putešestvie po svâtym mestam russkim, s. 604–617.

¹⁰ Zob. S. Amelehina, Ceremonial koronacii v Rossijskoj imperii.

¹¹ Por. R.S. Wortman, Scenarii vlasti. Mify i ceremonii russkoj monarchii, t. 2, Ot Aleksandra II do otrečeniâ Nikolaâ II, OGI, Moskva 2004, s. 52.

¹² Por. Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 605 i nast.

¹³ Por. E. Radziński, Aleksander II. Ostatni wielki car, tłum. E. Siemaszkiewicz, R. Śliwowski, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2005, s. 144.

¹⁴ Por. Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 606.

¹⁵ Emmanuel to ikonograficzne przedstawienie Młodzieńca z proroctwa Izajasza:,,Dlatego Pan sam da wam znak: Oto PANNA pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem EMMANUEL” (Iz 7,14).

¹⁶ Por. A. Naumow, Ikony w rosyjskiej polityce dawnej i nowej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia Religiologica” 2007, t. 40, s. 12 i nast.; J. Sprutta, Ikona maryjna typu Eleusa, „Salvatoris Mater” 2008, t. 10, nr 1, s. 119 i nast.

¹⁷ Por. Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 606.

¹⁸ Por. tamże.

¹⁹ Sakkos to wierzchnia szata liturgiczna biskupów prawosławnych. Symbolizuje płaszcz, którym żołnierze okryli Jezusa w pretorium.

²⁰ Omoforion to długi pas tkaniny ozdobionej krzyżami, zakładany w specjalny sposób na sakkos. Symbolizuje on zagubioną owcę (czyli zabłąkany rodzaj ludzki). Biskup w omoforionie przedstawia Chrystusa Dobrego Pasterza, który wziął odnalezioną owcę na ramiona i niósł do domu Ojca Niebieskiego.

²¹ Por. Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 606.

²² Tamże, s. 608. Jeśli nie podano inaczej, tłumaczenie fragmentów tekstów obcojęzycznych – A.K.

²³ Por. tamże, s. 608 i nast.

²⁴ Na temat symboliki regaliów zob. E. Pčelov, Simvolika regalij Rossijskih gosudarej: Èmblematika i simvoličeskaâ preemstvennost’.

²⁵ Por. Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 609. W średniowieczu funkcjonowały pojęcia „corona visibilis” i „corona invisibilis”. Ta, którą panujący otrzymywał w dzień koronacji, była widomym znakiem korony niewidzialnej, oznaczającej ogół praw i przywilejów nadanych mu przez Boga lub uzyskanych na mocy prawa dziedziczenia, niezbędnych do objęcia rządów i władania (por. B. Pfeiffer, Caelum et regnum. Studia nad symboliką państwa i władcy w polskiej literaturze i sztuce XVI i XVII stulecia, Wydawnictwo UZ, Zielona Góra 2002, s. 24).

²⁶ Por. B. Uspienski, W. Żywow, Car i Bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, tłum. H. Paprocki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992, s. 14.

²⁷ Por. tamże, s. 20.

²⁸ Por. tamże, s. 27.

²⁹ Na ten temat zob. K. Chojnicka, Narodziny rosyjskiej doktryny państwowej. Zoe Paleolog – między Bizancjum a Moskwą, Collegium Columbinum, Kraków 2001; D. Romanowski, Trzeci Rzym. Rozwój rosyjskiej idei imperialnej, Księgarnia Akademicka, Kraków 2013.

³⁰ Por. Uspienski, Żywow, dz. cyt., s. 116. Od roku 1696 Piotr I panował samodzielnie, a wcześniej, w latach 1682–1696, jako współcar.

³¹ Por. tamże, s. 86.

³² Por. A. Murav’ev, O dostoinstve carej pravoslavnyh, w: tenże, Putešestvie po svâtym mestam russkim, s. 154.

³³ Por. tenże, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 610.

³⁴ Por. Radziński, dz. cyt., s. 146; Wortman, dz. cyt., s. 67.

³⁵ Por. Radziński, dz. cyt., s. 148.

³⁶ Por. M. Volkova, Koronacionnye regalii v ceremonii imperatorskoj koronacii v Rossii XVIII v., „Vestnik Moskovskogo universiteta” Seria 8. „Istoriâ” 2010, nr 2, s. 105.

³⁷ Cyt. za: Radziński, dz. cyt., s. 146.

³⁸ Por. Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 610 i nast.

³⁹ Por. tamże, s. 611 i nast. Piotr I uważał, że zarządzanie Kościołem należy do naturalnych prerogatyw władcy. Nie nazywał jednak siebie głową Cerkwi (szerzej na temat reform Piotra I dotyczących Kościoła zob. K. Chojnicka, Cerkiew i car. Prawosławie rosyjskie w reformach Piotra Wielkiego, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2011). Jako pierwsza czyniła to Katarzyna II, ale tylko w prywatnej korespondencji z cudzoziemcami. W roku 1797 tytuł ten został uprawomocniony przez Pawła I w Akcie o następstwie tronu. W dokumencie tym zapisano, że „władcy Rosji są Głową Kościoła” (Aneks III. Akt cesarza Pawła I o następstwie tronu Wszechrosji, w: M. Paprocka, Akt prawny cesarza Pawła I o następstwie tronu Wszechrosji a sytuacja Kościoła prawosławnego, „Elpis” 2004, t. 6, nr 9–10, s. 234; por. Uspienski, Żywow, dz. cyt., s. 67 i nast.). Było to błędne sformułowanie, gdyż w prawosławiu głową Kościoła jest Jezus Chrystus. Cały kontekst uznania monarchy rosyjskiego za głowę Kościoła, uwzględniający rozumienie władzy cesarzy rzymskich, bizantyjskich i rosyjskich, tytulaturę panujących oraz zmiany zachodzące w rycie koronacyjnym wnikliwie przeanalizowała Maria Paprocka we wspomnianym wyżej szkicu (por. Paprocka, dz. cyt, s. 207 i nast.), do którego dołączone zostały trzy aneksy: Bizantyjski ryt koronacji cesarza (zob. tamże, s. 229 i nast.), Rosyjski ryt namaszczenia cesarza i przyjęcia przez niego komunii (zob. tamże, s. 231 i nast.) i cytowany tu Akt cesarza Pawła I o następstwie tronu Wszechrosji (zob. s. 233–235). Autorka między innymi zwróciła uwagę na to, że charakter charyzmatyczny monarchy jako głowy Kościoła wynikał ze statusu patriarchy w Kościele rosyjskim. Jego intronizację uważano za nowe święcenia. Takiej zasady nie znano w innych Cerkwiach lokalnych. Po likwidacji patriarchatu wszystkie przywileje patriarchy przeniesiono na cesarza (por. tamże, s. 223 i nast.).

⁴⁰ Por. Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 613.

⁴¹ Por. tamże, s. 614.

⁴² Zob. B. Uspienski, Car i imperator. Namaszczenie władcy i semantyka tytułów monarchy, tłum. H. Paprocki, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2002.

⁴³ Por. tamże, s. 38 i nast.

⁴⁴ Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 614.

⁴⁵ Por. Uspienski, dz. cyt., s. 39 i nast. W przypadku carycy namaszczono tylko czoło.

⁴⁶ Por. A. Chouraqui, Życie codzienne ludzi Biblii, tłum. L. Kossobudzki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1995, s. 46.

⁴⁷ Por. B. Uspienski, Car i patriarcha. Charyzmat władzy w Rosji, tłum. H. Paprocki, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1999, s. 22; tenże, Car i imperator. Namaszczenie władcy i semantyka tytułów monarchy, s. 41 i nast.

⁴⁸ Por. tenże, Car i imperator. Namaszczenie władcy i semantyka tytułów monarchy, s. 43.

⁴⁹ W Bizancjum cesarz przyjmował komunię ze specjalnego stolika dostawionego do ołtarza, a w Rosji bezpośrednio przy ołtarzu, na sposób kapłański. Warto dodać, że w Kościele prawosławnym przez królewskie wrota ikonostasu mogą przechodzić jedynie duchowni, którzy otrzymali wyższe święcenia. Status liturgiczny cara miał wpływ na rozumienie jego funkcji w Kościele. Miejsce bizantyjskiej teorii „symfonii władz” zaczęła zajmować teoria podporządkowania Kościoła władzy monarchy (por. Paprocka, dz. cyt., s. 219 i nast.).

⁵⁰ Na tę miłość do cara zwracały uwagę także inne osoby uczestniczące w ceremonii koronacji (por. Wortman, dz. cyt., s. 62–64).

⁵¹ Por. Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 616.

⁵² Por. tenże, O dostoinstve carej pravoslavnyh, s. 150 i nast.

⁵³ Por. tamże, s. 150 i nast.

⁵⁴ Niedziela Triumfu Prawosławia (Ortodoksji) to pierwsza niedziela Wielkiego Postu, upamiętnia ona zwycięstwo nad ikonoklazmem.

⁵⁵ W obrzędzie liturgicznym Niedzieli Triumfu Prawosławia wygłaszano następujące słowa: „Tym, którzy sądzą, że prawosławni władcy wstępują na tron nie zgodnie ze szczególną wolą Bożą i przy namaszczaniu dary Ducha Świętego na to wielkie powołanie nie są na nich wylane i odważają się podnosić przeciwko nim bunt i dopuszczać się zdrady – anatema!” Cyt. za: Uspienski, Car i imperator. Namaszczenie władcy i semantyka tytułów monarchy, s. 47 (w cytacie zachowano pisownię oryginalną).

⁵⁶ Por. Murav’ev, O dostoinstve carej pravoslavnyh, s. 152–154.

⁵⁷ Por. tamże, s. 155–157.

⁵⁸ Murav’ev, Vospominaniâ svâŝennogo koronovaniâ, s. 617.

⁵⁹ „₈ i otimet ot iudei čeloveka, iže vozmožet glavu vozdvignuti, ili moguŝago čto soveršiti: i budet polk ego, vo eže napolniti širinu strany tvoeâ, s nami Bog! ₉ Razumejte, âzycy, i pokarâjtesâ, uslyšite daže do poslednih zemli: moguŝii, pokarâjtesâ: aŝe bo paki vozmožete, paki pobeždeni budete, ₁₀ i iže aŝe sovet soveŝaete, razorit Gospod’, i slovo, eže aŝe vozglagolete, ne prebudet v vas, âko s nami Bog” (Bibliâ na cerkovno-slavânskom âzyke). Za konsultacje w sprawie przekładów Biblii autorka składa serdeczne podziękowania profesor Arlecie Szulc z Katedry Języków Słowiańskich UMK w Toruniu.