Wilno, Vilnius, Vilne 1918–1948. Jedno miasto — wiele opowieści

Muzeum Narodowe w Krakowie

Co wiemy o międzywojennym Wilnie? Niewiele, a jeszcze mniej o sztuce w tamtym okresie. Dlatego wielowątkowy obraz miasta ma ukazać wystawa Wilno, Vilnius, Vilne 1918–1948. Jedno miasto — wiele opowieści, zorganizowana w Muzeum Narodowym w Krakowie wspólnie z Litewskim Narodowym Muzeum Sztuki w Wilnie.

Można wskazać wiele powodów, dla których wystawa powstająca w roku obchodów siedemsetlecia Wilna odbywa się w Muzeum Narodowym w Krakowie – pisze w katalogu do ekspozycji pan prof. dr hab. Andrzej Szczerski, dyrektor MNK, a zarazem kurator. – Historyczne związki tych dwóch miast były wielokrotnie badane i podkreślane. Dla obu istotne znaczenie ma dziedzictwo jagiellońskie, łączą je także życiorysy ich mieszkańców, w przeszłości i współcześnie, a dziś dodatkowo wspólne wsparcie dla walczącej o wolność Ukrainy. Dla naszej wystawy symboliczne znaczenie posiada postać Andrzeja Wróblewskiego, urodzonego w Wilnie i tam rozpoczynającego swoją artystyczną drogę, który po wojnie trafił do Krakowa, gdzie kontynuował edukację i gdzie w pełni rozkwitł jego talent. W krakowskiej historii sztuki zapisała się też jego matka Krystyna Hirschberg-Wróblewska, absolwentka Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego, ceniona przede wszystkim jako graficzka, po 1945 roku związana z Politechniką Krakowską. W Krakowie po wojnie mieszkał i tworzył również Ludomir Sleńdziński, czołowa postać środowiska malarskiego wileńskich klasyków w II Rzeczypospolitej Polskiej, dziekan Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego i następca na tym stanowisku Ferdynanda Ruszczyca, twórcy Wydziału.

Na wystawie przypominamy ponadto namalowany po raz pierwszy w Wilnie obraz Jezu, ufam Tobie, którego krakowska interpretacja należy dziś do najczęściej reprodukowanych dzieł religijnych na świecie. (…) Wystawa wileńska przypomina, że w panoramie tak definiowanej nowoczesności, nie tylko polskiej, ale również litewskiej i żydowskiej, powinno znaleźć się Wilno. Przede wszystkim jednak ranga i znaczenie wileńskiej sceny artystycznej powinny zostać w pełni odkryte i docenione w kontekście historii europejskiego modernizmu.

Na wystawie w Gmachu Głównym można zobaczyć około 270 prac, w tym: 71 obrazów, 106 prac na papierze i grafik, 5 rzeźb, 47 fotografii, 23 książki, 6 medali pamiątkowych oraz materiały archiwalne. Ekspozycja została podzielona na 7 części: Wizerunki Wilna, Walka o Wilno, Portrety i autoportrety artystów tworzących w Wilnie, Miejsca symboliczne, Awangarda, Życie codzienne, Pożegnanie i nostalgia.

Narracja ujawnia, w jaki sposób wielokulturowe Wilno, o spornej przynależności państwowej, postrzegali związani z nim artyści – pisze kuratorka wystawy, pani prof. dr hab. Giedrė Jankevičiūtė. – Wystawę otwiera prezentacja wizerunku miasta w krajobrazach i grafikach. Autorów tych dzieł można poznać w sąsiedniej sali, gdzie znajdują się ich autoportrety oraz portrety pędzla kolegów. Odbiorcy zobaczą zatem nie tylko obraz Wilna, lecz także osoby, które go stworzyły, dzieląc się swoim spojrzeniem i wrażliwością. Te dwie duże sale okalają dwa małe, ale rzeczowe i ważne segmenty, które opowiadają o walce, jaką toczyły o Wilno główne siły okresu międzywojennego – Litwini i Polacy. Jeden poświęcono dziełom ukazującym jawną stronę tej konfrontacji politycznej, a w drugim zawarto fotografie i artefakty ilustrujące ukryte potyczki o najważniejsze symboliczne miejsca miasta (Ostra Brama, Baszta Giedymina, katedra czy uniwersytet) oraz tworzenie nowych symboli, czyli wznoszenie pomników. Sala piąta, prezentująca przebłyski awangardy w kulturze artystycznej Wilna, także jest przesiąknięta żarem walki, choć nie o samo miasto czy jego symboliczne miejsca, a o język sztuki. Dział ten powinien szczególnie zainteresować polskich odbiorców, przede wszystkim z uwagi na nawiązania do krakowskiej awangardy. Sala szósta jest zdecydowanie największa na wystawie. Przedstawiono w niej prace ukazujące codzienność w międzywojennym Wilnie. Siódmy dział wystawy stanowi kontrast dla narracji o codzienności. Prace z okresu wojny i wczesnych lat powojennych opowiadają o bolesnym pożegnaniu ze stosunkowo spokojnym życiem, o doświadczeniu okupacji, represji i wygnania. W tej sali widok ruin miasta zestawiono z pracami wileńskich artystów różnych pokoleń, zarówno Litwinów, jak i Polaków, narodzonymi z wojennej traumy i nostalgii za utraconym Wilnem. Ciekawie jest porównać, jak postrzegają i ukazują tę stratę starsi i znani artyści wileńscy, tacy jak Jerzy Hoppen czy Ludomir Sleńdziński, a jak młodsi twórcy, np. Andrzej Wróblewski, którzy wkroczyli na artystyczną ścieżkę już po nastaniu nowej rzeczywistości w Polsce. W dziale o exodusie i nostalgii zamieściliśmy również najczęściej reprodukowane na świecie XX-wieczne dzieło religijne, namalowane w Wilnie w 1934 roku – obraz Jezusa Miłosiernego Jezu, ufam Tobie, z którego wielu ludzi czerpało pociechę i nadzieję już w czasie wojny. Ekspozycja obejmuje zarówno znane, jak i niedawno odkryte wersje obrazu autorstwa malarzy polskich i litewskich.

Wielowymiarowy obraz Wilna z lat 1918–1948 stworzyli głównie przedstawiciele kultury polskiej, a także artyści litewscy, żydowscy i inni. Obok znanych dzieł klasyków sztuki wileńskiej, takich jak Ferdynand Ruszczyc, Jan Bułhak, Ludomir Sleńdziński, Bronisław Jamontt, Michał Rouba czy Jerzy Hoppen, zobaczyć można obrazy i grafiki przedstawicieli młodszego pokolenia, w tym między innymi Hanny Milewskiej, Józefa Horyda i Hadassy Gurewicz-Grodzkiej. Niektóre z nich są pokazywane po raz pierwszy. Przebłyski awangardy reprezentują obrazy Witolda Kajruksztisa (Vytautasa Kairiūkštisa) i jego kolegi Władysława Strzemińskiego, fotografie studenta Bauhausu Mojżesza Worobiejczyka (Moï Vera), prace artystki Umy Olkienickiej, akwarele Bencjona Michtoma, a także słynny model pomnika Adama Mickiewicza autorstwa Zbigniewa Pronaszki.

Wystawę dokumentuje i uzupełnia katalog, w którym 23 historyków sztuki wileńskiej z Litwy i Polski podsumowuje wyniki swoich najnowszych badań. Zawiera on reprodukcje dzieł prezentowanych na wystawie, a także kontekstowe materiały wizualne rozszerzające jej narrację.

Z okazji wystawy przed Gmachem Głównym przyjechał z Wilna pomnik Adama Mickiewicza.

Informacje dla zwiedzających:

Wilno, Vilnius, Vilne 1918–1948. Jedno miasto – wiele opowieści

Gmach Główny, al. 3 Maja 1

24 maja – 3 września 2023 roku

poniedziałek: nieczynne, wtorek–niedziela: godz. 10.00–18.00

Kuratorzy wystawy: prof. dr hab. Andrzej Szczerski, prof. dr hab. Giedrė Jankevičiūtė, koordynatorzy wystawy: Ewa Mazūraitė-Novickienė, Katarzyna Pawłowska. Projekt aranżacji wystawy: Magdalena Bujak.