Józef Chełmoński

Muzeum Narodowe w Warszawie

Józef Chełmoński

27 września 2024 – 26 stycznia 2025 roku

Malownicze krajobrazy i barwne sceny życia wsi, przepełniona mistycyzmem przyroda, nieokiełznane konie w biegu i ptaki podrywające się do lotu, smugi światła w mgłach poranka i gwieździste noce, a jednocześnie subtelne budowanie nastroju, ascetyzm i prostota środków wyrazu – niepowtarzalny i nowatorski charakter twórczości Józefa Chełmońskiego odegrał ważną rolę w rozwoju malarstwa polskiego i niezmiennie zachwyca do dziś. W Muzeum Narodowym w Warszawie trwa największa od lat 80. XX wieku wystawa prac artysty.

Malarz przełomu

Chełmoński, romantyk obdarzony żywiołowym temperamentem, ogromną siłą witalną i poczuciem humoru, tworzył w sposób instynktowny i intuicyjny, niezależny od jakichkolwiek założeń programowych. Jego twórczość wyznacza początek drogi, która poprowadziła malarstwo polskie do nowoczesności, realizmu i wyzwolenia z patriotycznych powinności. Artysta miał znakomity zmysł obserwacji i zdolność zapamiętywania wrażeń. Jego dzieła wiernie oddają realia życia i wyróżniają się prawdą scenerii. Fascynacja życiem wsi, umiłowanie natury, umiejętność wczuwania się w panujący nastrój, prostota motywów i sugestywność środków artystycznego wyrazu – to główne cechy jego twórczości.

Kronika życia wsi

Chełmoński poznał wieś w dzieciństwie i z niej czerpał motywy do pierwszych obrazów. Dokumentował rzeczywistość i odtwarzał ją w anegdotycznych scenach rodzajowych. Najchętniej podejmował motyw interakcji w wiejskich społecznościach. Poza dynamicznymi kompozycjami, jak np. Sprawa u wójta i Oberek, tworzył także nastrojowe dzieła, m.in. Rankiem w puszczy i Przed deszczem. Chełmońskiego interesowały też emocje bohaterów: Babie lato i Sielankę przenika spokojna zaduma, a Wieczór letni – wspomnienie Ukrainy – mrok i tajemnica. O wyjątkowości dzieł artysty świadczy zerwanie z dotychczasową konwencją w przedstawianiu wsi. Chełmoński podjął próbę indywidualizacji przedstawicieli wiejskich społeczności: kobiet, mężczyzn, dzieci. Można to odczytywać jako dążenie do upodmiotowienia chłopskiego świata.

Świadek ludzkich spotkań

Jednym z ulubionych motywów Chełmońskiego był widok na wiejski dom lub przydrożny zajazd, często wzbogacony o rozbudowaną scenę rodzajową. Tłem takich barwnych, sprawiających wrażenie przypadkowych, spotkań i rozmów bywały śnieżne pustkowia. Obraz wiejskiego życia uzupełniają widoki tłumnych jarmarków. Artysta odwoływał się też do swoich chłopięcych przeżyć z czasu powstania styczniowego, odmalowując powstańcze przemarsze, postoje i patrole. Pokazywał je bez emocji, podkreślając monotonię i trudy żołnierskiego życia.

Sceny polowań

Istotnym tematem w twórczości Chełmońskiego są sceny myśliwskie, choć sam artysta polowań nie lubił. W obrazach Zjazd na polowanie, Wyjazd na polowanie czy Dojeżdżacz zwrócił uwagę na służebną rolę chłopów w tej popularnej wśród ówczesnej elity rozrywce. Gwałtowne sceny polowań malarz często osadzał w spokojnej scenerii. Swobodny, sumaryczny sposób oddania form i faktur śniegu, błota i roślinności kontrastuje z precyzyjnym rysunkiem ludzi i zwierząt. Niekiedy Chełmoński rezygnował z dynamiki na rzecz ukazania atmosfery ciszy i skupienia.

Fascynacja końmi

Chełmoński przez całe życie pozostawał pod urokiem koni, był też świetnym jeźdźcem. Potrafił po mistrzowsku oddać budowę anatomiczną tych zwierząt, napięcie ich mięśni, umaszczenie oraz lśniącą w słońcu sierść. Przedstawiał konie w najrozmaitszych sytuacjach. Najchętniej malował je na wpół dzikie, nieposkromione, ujawniające ogromną siłę i żywiołowy temperament, m.in. w zaprzęgach – w szalonym pędzie pokonujące kresowe bezdroża, pełne błota i śniegu. Chełmoński chętnie kontrastował energiczny ruch zwierząt ze statycznymi elementami kompozycji, np. w Polskiej furmance i Próbie czwórki.

Odkrywanie polskiej przyrody

Chełmoński odkrywał uroki ojczystej ziemi w Kuklówce, mazowieckiej wsi, w której osiadł w jesieni życia. Dotychczas pełen temperamentu realista stawał się mistrzem wyciszonego, subtelnego nastroju. Tworzył kadrowane z bliska pejzaże, wiernie odtwarzał bogactwo rodzimej fauny i flory. Niekiedy sumował wrażenia i upraszczał formy. Pejzaże te cechuje swobodny, szeroki sposób nakładania farb, w którym gubią się szczegóły. Ujęcie syntetyzujące dominuje w malarskich widokach Ukrainy, gdzie stepy zdają się trwać poza czasem, a ludzie nie ingerują w życie przyrody. Przeciwnie – podlegają jej na równi ze światem roślin i zwierząt, stają się jej integralną częścią.

Mistrzowskie kadry

W pejzażach Chełmońskiego linia horyzontu podnosi się lub opada, rozszerzając w ten sposób granice widzenia. Artysta kieruje nasz wzrok ku odległej, transcendentnej przestrzeni nieba bądź ku bliskiej, dostępnej zmysłom ziemi. Niekiedy tę prostotę horyzontalnego układu zaburzają stóg siana czy drzewo. Dynamizują krajobraz i akcentują element indywidualnego życia w całości natury. W twórczości Chełmońskiego pojawiają się też kadrowane z bliska widoki lasu, zupełnie pozbawione linii horyzontu, a niekiedy nawet nieba.

Malarz dnia i nocy

Światło, w XIX wieku uważane za duszę pejzażu, odgrywa istotną rolę również w krajobrazach Chełmońskiego. W widokach malowanych o wschodzie słońca artysta po mistrzowsku harmonizuje pokrewne barwy o dyskretnych różnicach tonów. Umiejętnie wykorzystuje także efekt kontrastu intensywnych, nasyconych kolorów, podkreślających wrażenie przejrzystości powietrza w pełnym blasku słońca. Natomiast uchwycona w nokturnach pora zmierzchu przywołuje nastrój wyciszenia i uspokojenia, pozwala odczuć metafizyczny wymiar natury.

Mistyka przyrody

Wraz z upływem czasu zmieniał się stosunek Chełmońskiego do świata – coraz bardziej stronił od ludzi i wytrwale kontemplował przyrodę. Jego pełne skupienia i empatii wsłuchiwanie się w naturę, emocjonalny stosunek do każdej żywej istoty były bliskie ideałom franciszkańskiej mistyki przyrody. W późnych krajobrazach Chełmońskiego pojawia się ton spirytualizmu. Wyróżnia je prostota motywu, eliminacja zbędnych szczegółów i wyciszona kolorystyka. Ascetyzm ten sugeruje, że artysta nie tyle już opisuje świat, ile stara się wyrazić intymne doświadczenie obecności w nim Boga.

Od realizmu do symbolizmu

W krajobrazach z okresu zamieszkiwania w Kuklówce Chełmoński próbował stworzyć niejako syntezę całej natury, ukazać zarówno to wszystko, co w niej żywe, ruchliwe, zmienne, jak i to, co odwieczne i nieprzemijające. Takie podejście skłaniało do interpretacji dzieł artysty w duchu XIX-wiecznego symbolizmu. Jego estetykę kształtowało odrzucenie racjonalistycznego modelu świata, przekonanie o tym, że nieuchwytny, lecz intuicyjnie wyczuwalny pierwiastek duchowy przenika wszelkie zjawiska.

Na ekspozycji zaprezentowano 119 obrazów. Będzie też można zobaczyć kilkadziesiąt rysunków. Z przyczyn konserwatorskich prace wykonane na podłożu papierowym będą wymieniane w trakcie trwania wystawy co sześć tygodni.

Wystawie towarzyszą dwutomowy katalog, przewodnik po wystawie oraz liczne wydarzenia kulturalne: warsztaty, oprowadzania, koncerty i debaty. Muzeum przygotowało również płytę winylową z muzyką inspirowaną naturą i twórczością Chełmońskiego.

Program towarzyszący wystawie obejmuje różnorodne wydarzenia edukacyjne dla dorosłych, młodzieży, rodzin z dziećmi i osób z niepełnosprawnościami: oprowadzania, niedzielne spotkania na wystawie, dyskusje i warsztaty. Zaplanowano spacery miejskie i przyrodnicze. Zwiedzający mogą skorzystać z audioprzewodników czytanych przez Krystynę Czubównę i Adama Wajraka.

Projekt CHEŁMOŃSKI jest realizowany w latach 2022–2025 przez Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Narodowe w Poznaniu i Muzeum Narodowe w Krakowie.

W ramach projektu odbędą się trzy odsłony wystawy:

Muzeum Narodowe w Warszawie: 27 września 2024 – 26 stycznia 2025 r.

Muzeum Narodowe w Poznaniu: 6 marca – 29 czerwca 2025 r.

Muzeum Narodowe w Krakowie: 8 sierpnia – 30 listopada 2025 r.

Kuratorami warszawskiej wystawy są Ewa Micke-Broniarek i Wojciech Głowacki (MNW).