Księżyc i Tarcza Sobieskiego. Heveliana dawne i sztuka współczesna

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Księżyc i Tarcza Sobieskiego. Heveliana dawne i sztuka współczesna

22 kwietnia – 15 sierpnia 2022 roku

Wystawa w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie przygotowana ze zbiorów PAN Biblioteki Gdańskiej oraz prezentująca prace i instalacje artystów z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Wystawa prezentuje Jana Heweliusza jako uczonego i artystę, a także prace współczesnych artystów inspirowane działalnością i odkryciami słynnego astronoma. Na ekspozycję składają się dzieła Heweliusza – księgi i ryciny wpisane w 2021 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, sobiesciana z Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej, obiekty z kolekcji Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, a także współczesne rzeźby, grafiki, obrazy, instalacje i multimedia.

Ludzie od wieków patrzą w niebo, obserwując fascynujący spektakl natury, który jednocześnie dostarcza informacji o czasie, jest kalendarzem i kompasem ułatwiającym podróże, a niekiedy zapowiedzią wydarzeń albo zgoła przyszłości. Niebo zawsze było też inspiracją dla artystów – jednych fascynowało, innych przerażało, jako wielka niewiadoma i tajemnica nieobjętej umysłem przestrzeni. Oglądanie nieba także dziś może być doznaniem mistycznym, kiedy uczestnicząc w nocnym spektaklu, nie tylko rozpoznajemy gwiazdy i planety, lecz także definiujemy siebie i swoje miejsce we wszechświecie.

Król, który chciał wiedzieć, i uczony, który dzielił się wiedzą

Król Jan III, założyciel wilanowskiej rezydencji, był żywo zainteresowany naukami ścisłymi, wśród nich astronomią. Miał własny zestaw przyrządów pozwalających mu dokonywać obserwacji nieba oraz grono uczonych rozmówców, których zapraszał do pałacu. Z kolei podczas pobytów w Gdańsku wizytował chętnie obserwatorium astronomiczne Heweliusza, którego był patronem. Dzięki zainteresowaniom króla w kręgu mecenatu naukowego i artystycznego Sobieskich znalazł się cały kompleks przedsięwzięć Heweliusza – badania nieba oraz publikacje, które dokumentują ich wyniki.

Współpraca astronoma z królem, wynikająca z żywych zainteresowań i wymiany myśli, była korzystna dla obu stron. Heweliusz dostał od króla wyposażenie pracowni i zwolnienie z płacenia podatków od swojego browaru, ale to król otrzymał coś prawdziwie wyjątkowego: swoje imię i herb utrwalone na nieboskłonie! Najsłynniejszy dar dla Jana III, cenny wizerunkowo i propagandowo, to Tarcza Sobieskiego (Scutum Sobiescianum) – gwiazdozbiór opisany i nazwany przez Heweliusza.

Wybór prac prezentowanych w ramach wystawy składa się na opowieść o relacji astronoma z dworem królewskim, ukazuje także związki Sobieskiego z Gdańskiem. Relację tę przypomną i podkreślą ciekawe i rzadko eksponowane ze względu na technikę (na podłożu papierowym) obiekty odnoszące się do postaci króla Jana III oraz członków jego rodziny, tzw. sobiesciana.

Księgi pełne gwiazd

Przechowywane w PAN Bibliotece Gdańskiej heveliana to niemal kompletny zbiór wszystkich drukowanych dzieł Heweliusza – od pierwszego, wydanego w 1647 roku traktatu pt. Selenographia sive Lunae descriptio, po edycje wydane pośmiertnie (Prodromus Astronomiae, Catalogus stellarum fixarum, Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia). Część z nich wytłoczona została w drukarni słynnego astronoma. Wspaniale oprawione woluminy cechują piękna szata edytorska, luksusowa oprawa i ciekawa historia. O randze kolekcji dzieł Jana Heweliusza świadczy fakt wpisania jej na listę krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”.

Na wystawie prezentowane będą m.in. Prodromus Astronomiae i Firmamentum Sobiescianum – jeden z najwspanialszych atlasów nieba wydanych w dobie nowożytnej, czy Machinae coelestis pars posterior z roku 1679 – dzieła dedykowane królowi Janowi III. W tym ostatnim badacz opisał swoje obserwatorium, wymienił instrumenty, z jakich korzystał, i udokumentował je na wspaniałych rycinach wykonanych między innymi przez Andrzeja Stecha i Izaaka Saala. Za publikację Prodromus Astronomiae, tomu zawierającego pełny katalog pozycji gwiazd stałych, a także Firmamentum Sobiescianum (atlas nieba), odpowiadała Elżbieta z domu Koopman, wdowa po Heweliuszu, która po śmierci męża czuwała nad wydaniem jego nieukończonych dzieł. Ona także jest autorką dedykacji skierowanej do Jana III jako mecenasa nauk oraz zwycięzcy spod Wiednia, poprzedzającej tekst Prodromus Astronomiae. Cenne dzieła ozdabiają artystyczne frontyspisy, winiety, ilustracje, natomiast atlas składa się z bogatego zespołu niezwykle ciekawych i wysokiej klasy artystycznej rycin ukazujących konstelacje (w formie figuratywnej) oraz obie półkule nieba, północną i południową. Przy powstaniu grafik współpracowały trzy osoby: sam autor, miejscowy malarz Andrzej Stech oraz sztycharz Karol de La Haye.

Jak wyrazić wdzięczność królowi?

Wśród prezentowanych grafik szczególne miejsce zajmuje Scutum Sobiescianum – przedstawienie fragmentu północnej półkuli nieba z siedmioma gwiazdami odkrytymi przez Heweliusza w pobliżu gwiazdozbiorów Węża, Orła, Antinousa i Strzelca. Nowo odkryte gwiazdy miały upamiętnić króla Jana III wraz z żoną oraz pięcioro ich dzieci. Zestawione w nową konstelację tworzą kształt herbu Sobieskich, gładkiej tarczy – Janiny. Rycina pochodzi z Firmamentum Sobiescianum, sive uranographia – trzeciej części traktatu astronomicznego Heveliusa Prodromus Astronomiae.

Na wystawie będzie można podziwiać także rytowaną i trawioną przez samego Heweliusza mapę Księżyca wchodzącą w skład dzieła Selenographia sive Lunae descriptio, która przedstawia widoczną z Ziemi powierzchnię Księżyca, wraz z granicami jego libracji. Jakość artystyczna tej pracy zadziwia do dziś perfekcją i uzyskanymi przez astronoma (i zarazem rytownika) kontrastami walorowymi ukazującymi zróżnicowanie powierzchni Księżyca.

Wszystko, co chcecie wiedzieć o kometach

Wystawa jest również okazją do zaprezentowania szerokiej publiczności, po raz pierwszy, monumentalnego dzieła Stanisława Lubienieckiego, historyka i astronoma. Theatrum cometicum – nowy nabytek w kolekcji Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie – zawiera listy wymieniane przez Lubienieckiego w ramach Republiki Uczonych (jak owym czasie nazywano sieć uczonych korespondentów z całej Europy), m.in. z Janem Heweliuszem, podejmujące temat komet.

Kosmiczny porządek świata i powiązanie pór roku z gwiazdozbiorami to tematy obecne w dekoracjach rezydencji wilanowskiej. Alegorie pór roku, które zdobią najważniejsze apartamenty pałacu króla Jana III, zawierają odpowiadające im wyobrażenia gwiazd widocznych na nieboskłonie. Mieszkańców pałacu przedstawiono pod postacią bóstw związanych z niebem – króla jako Heliosa lub Apollina, a królową jako Jutrzenkę (Aurorę) otwierającą bramy nieba dla boskiego małżonka. Zwycięzca spod Wiednia poprzez swoje chwalebne dokonania wiązany był z symbolem słońca niezwyciężonego (Sol Invictus). Fasadę pałacu wilanowskiego zdobi herb rodziny Sobieskich, gładka złota tarcza – Janina, ukazany w sąsiedztwie słońca i łacińskiej inskrypcji „REFULSIT SOL IN CLYPEIS” (Rozbłysło słońce na tarczach). Zamieszczony na jednej z pierwszych stron Selenographii cytat „czym jest Słońce dla świata, tym jest oko dla ludzkiego ciała” podkreśla podporządkowanie wszystkich ziemskich spraw jasnej gwieździe naszego układu. Umieszczona na elewacji pałacu złota, rozświetlona promieniami słońca tarcza Sobieskiego symbolizowała potęgę władcy, który zapewnia dobrobyt Rzeczypospolitej.

Współcześni artyści wskazują nowe ścieżki

Wystawa Księżyc i Tarcza Sobieskiego łączy historię ze współczesnością, sztukę i naukę czasów baroku z różnorodnymi formami artystycznej ekspresji twórców XXI wieku. Na terenie Oranżerii i parku historycznej rezydencji wilanowskiej zaprezentowane zostaną prace wykładowców i doktorantów Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Współczesne prace graficzne, malarskie oraz instalacje odnoszą się do działalności gdańskiego astronoma i niewątpliwie inspirowane są prowadzonymi przez Heweliusza badaniami nieboskłonu (m.in. obserwacjami Księżyca, odkrytymi gwiazdozbiorami), a także warstwą wizualną jego prac naukowych. Współcześni artyści, zainspirowani siedemnastowiecznymi dziełami dokumentującymi rozwój badań naukowych, stworzyli innowacyjną i fascynującą ścieżkę prowadzącą do nieograniczonej niczym przestrzeni ponad naszymi głowami.

Choć ustalenia naukowe Heweliusza w ciągu wieków uległy weryfikacji, jego zachowane do dziś publikacje naukowe mogą być postrzegane jako niezwykle inspirujące źródło, zarówno pod względem estetycznym, jak i naukowym. Potwierdza to wystawa, która jest bardzo ciekawym świadectwem wspólnej, przekraczającej ramy czasu, refleksji nad tym, co uniwersalne.

Pomysłodawcy i twórcy

Wystawa, która jest przykładem łączenia wiedzy z twórczością artystyczną, zrodziła się z pomysłu pani prof. Doroty Folgi-Januszewskiej, znawczyni sztuki graficznej. Formuła i zakres wystawy ukształtowane zostały w toku rozmów z panią dr Anną Walczak, dyrektorką PAN Biblioteki Gdańskiej, skąd użyczona została większość prezentowanych obiektów, oraz we współpracy z pracownikami i edukatorami wilanowskiego Muzeum, którzy przygotowali specjalny program towarzyszący wystawie.

Katalog został zaprojektowany przez pana prof. Lecha Majewskiego, autora identyfikacji wizualnej wystawy. Do rodzin z dziećmi adresowana jest publikacja popularnonaukowa pt. Niebo Heweliusza autorstwa pana Piotra Pietrzaka. W ramach programu wydarzeń dla szerokiej publiczności odbędą się m.in. zajęcia z historii nauki oraz historii sztuki, obserwacje astronomiczne, warsztaty kulinarne.

W wystawie biorą udział: pp. Magdalena Boffito, Mariusz Bonna, Paulina Buźniak, Nastazja Ciupa, Aleksander Czekaj, Małgorzata Ćwiek, Mateusz Dąbrowski, Paul Wirkus, Natalia Dołgowska, Henryk Gostyński i Anna  Szyjkowska Piotrowska, Krzysztof Jabłonowski, Maciej Januszewski, Katarzyna Stefania Józefowicz, Anna Kacprzak, Kimba Frances Kerner, Beata Konarska, Klaudia Krynicka, Magdalena Kubik, Irena Ławruszko, Ewa Łuczak, Ryszard Ługowski, Paweł Nowak, Dorota Optułowicz McQuaid, Błażej Ostoja Lniski, Aleksandra Owczarek, Alina Potemska, Zuzanna Sitarska, Piotr Smolnicki, Jacek Staszewski, Magdalena Nowakowska Troniewska, Wojciech Tylbor Kubrakiewicz, Andrzej Węcławski, Małgorzata Zaremba, Karolina Zimna-Stelmaszewska, Igor Żukowicz.

Kuratorka wystawy: p. prof. Dorota Folga-Januszewska. Kuratorki organizacyjnie: pp. Aleksandra Głowacz, Marta Gołąbek. Miejsce ekspozycji: pałac i park oraz Oranżeria.

Od środy do poniedziałku zapraszamy: do pałacu w godz. 10.00–16.00 (ostatnie wejście o godz. 15.00), do Oranżerii w godz. 10.00–17.00 (ostatnie wejście o godz. 16.30). Wstęp z biletem do pałacu.

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, ul. Stanisława Kostki Potockiego 10/16, Warszawa