Kształty polskiej litery

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

plac Powstańców Warszawy 5

Kształty polskiej litery

10 lipca — 25 sierpnia 2013 r. 

Kurator: Wojciech Kaczorowski

Kto jest autorem pierwszej polskiej czcionki narodowej, jaki krój pisma nawiązuje do architektury Torunia, jak wiele osób zajmuje się w Polsce projektowaniem krojów pisma — tego między innymi można się będzie dowiedzieć, oglądając tę wystawę. Pokazanych zostanie kilkadziesiąt eksponatów, w tym publikacje drukowane polskimi czcionkami powstałymi w okresie międzywojennym, przykłady pism tworzonych w drugiej połowie XX wieku, szkice i realizacje liternicze.

Wystawa adresowana jest do wszystkich, którzy interesują się historią polskich krojów pism, głównie drukarskich i komputerowych oraz ich twórcami — wyjaśnia Wojciech Kaczorowski, kurator wystawy. — Mam nadzieję, że zainteresuje także osoby, które do tej pory nie interesowały się typografią, a nawet być może nie zdawały sobie sprawy, że czcionki, których używają, pisząc na komputerze, to dzieła artystów-typografów.

Proces kształtowania się polskiej grafii zapoczątkowany został w XIII w. i trwał kilkaset lat. Na początku do oddania polskich głosek (miękkie spółgłoski, samogłoski nosowe, spółgłoska „ł”) wykorzystywano dwu- a nawet trójznaki złożone z liter łacińskich. Znaczący moment w historii rozwoju pisowni związany jest z wynalazkiem druku. Polscy drukarze zaczęli koncentrować swe wysiłki na stworzeniu takiego systemu zapisu, który eliminowałby skomplikowane kombinacje i zestawienia liter łacińskich dla oddania głosek polskich i który jednocześnie poprawiałby czytelność tekstu. Najpierw uzupełniali importowane wzory pism, potem wykonywali rodzime, wzorowane na zachodnich. Pierwsze próby podjęli w XVI w. drukarze krakowscy — Florian Ungler, który stworzył rodzimą gotyko-antykwę, i Hieronim Wietor, autor pierwszej polskiej ozdobnej kursywy. Jednak za twórcę pierwszej polskiej czcionki narodowej uważa się Jana Januszowskiego, który w 1594 r. wydrukował zaprojektowanym przez siebie krojem pisma dzieło „Nowy Karakter Polski”. Pierwsze polskie kroje pisma nie zyskały jednak trwałego miejsca w polskich drukach, przegrywając ostatecznie z obcą konkurencją. Na kolejne projekty polskie piśmiennictwo musiało czekać ponad 300 lat, aż do okresu dwudziestolecia międzywojennego. Po odzyskaniu niepodległości kwestia stworzenia czcionki narodowej nabrała istotnego znaczenia. W końcu lat 20. XX w. Adam Półtawski zaprojektował harmonijną, czytelną i elegancką, używaną do chwili obecnej czcionkę zwaną Antykwą Półtawskiego. Pozostaje ona największym osiągnięciem w historii polskiego czcionkarstwa. Z jej powodzeniem nie mogą konkurować dwa inne kroje zaprojektowane w dwudziestoleciu międzywojennym: Antykwa Jeżyńskiego i opracowany przez Anatola Girsa i Bolesława Barcza Gotyk Nadwiślański, którego nazwę później zmieniono na Militari. Powojenny rozdział historii polskiej czcionki otwiera w 1960 roku odlanie zaprojektowanej przez toruńskiego artystę typografa Zygfryda Gardzielewskiego Antykwy Toruńskiej, która klimatem nawiązuje do architektury rodzinnego miasta autora i najczęściej jest wykorzystywana do składu publikacji bibliofilskich. Kolejne kroje powstały w latach 70. w warszawskim Ośrodku Pism Drukarskich. Są to Hel i Helikon Heleny Nowak i Bona autorstwa Andrzeja Heidricha, Alanda Jerzego Desselbergera i Akant Henryka Sakwerdy. Ostatnie dziesięciolecie XX wieku to już okres dominacji komputerów i niedostępnych wcześniej możliwości (projektanci dzięki komputerom mogą badać frekwencyjność występowania różnych zestawień liter w tekstach polskich i na tej podstawie regulować np. odstępy międzyznakowe). Obecnie w Polsce niewiele osób zajmuje się projektowaniem krojów pism — bardzo udanymi realizacjami są: FA Praesens, FA Szczuka, FA Julian i Grotesk Polski autorstwa Artura Frankowskiego. Ostatnim krojem pisma powstałym w Polsce jest Apolonia Tomasza Wełny, która wykorzystywana jest głównie w drukach okolicznościowych.

Informacja na podstawie tekstu Wojciecha Kaczorowskiego „Kształty polskiej litery”.