Jesteś tutaj: Ogłoszenia i aktualności » Konferencje i prelekcje » Kraków: Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939–1945

Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939–1945

Międzynarodowe Centrum Kultury

Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939–1945

Prezentowana w Galerii Międzynarodowego Centrum Kultury ekspozycja przybliża jeden z tragicznych i mało zbadanych rozdziałów w historii miasta. Na mocy decyzji Adolfa Hitlera duchowa stolica narodu polskiego została wyznaczona na stolicę Generalnego Gubernatorstwa i uznana za prastare miasto niemieckie. Będąc najdalej wysuniętym na wschód przyczółkiem wyobrażonej geografii Tysiącletniej Rzeszy, podobnie jak Berlin, Monachium czy Norymberga, miała otrzymać nowy szlif urbanistyczny. Przez wiele powojennych dziesięcioleci kwestia ta pozostawała przemilczana, stanowiła w czasach Polski Ludowej temat przez badaczy ignorowany, a przez cenzurę zakazany.

Co znamienne, architektura została również wykorzystana jako narzędzie polityki odpolszczania Krakowa, polegającej na stosowaniu terroru, niszczeniu polskich elit, instytucji kulturalnych i naukowych oraz na rabowaniu dzieł sztuki. W przestrzeni publicznej likwidowano pomniki i polskie symbole narodowe, zmieniano również nazwy własne, nadając im nowe, germańskie brzmienia.

Przebudowa gmachu Feniksa, lipiec 1942, fot. Ewald Theuergarten, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Wystawa jest próbą spojrzenia na eksperyment, któremu został poddany Kraków, niemający w historii Europy Środkowej precedensu. – Trzeba koniecznie pamiętać, że miasto było w czasie 1961 dni jego wymuszonej stołeczności poddane brutalnemu terrorowi, a jego szacowne mury stały się ofiarą bezprzykładnej próby wydziedziczenia. Nieliczne budowle z tamtej epoki reprezentują dziś przede wszystkim szeroką gamę konfliktów pamięci i niepamięci. Kraków – choć szczęśliwie zachował swą fizjonomię – jest równocześnie wyjątkowo czytelnym przykładem miasta-ofiary ideologii, które jednak obroniło swoją tożsamość – wyjaśnia pan prof. Jacek Purchla, pomysłodawca i jeden z kuratorów wystawy.

Międzynarodowe Centrum Kultury zagadnieniem dziedzictwa kłopotliwego, jakim jest niewątpliwie spuścizna Trzeciej Rzeszy, zajmuje się niemal od początku swojej działalności. Począwszy od opublikowania wspólnie z wydawnictwem IRSA w 1994 roku książki Piotra Krakowskiego Sztuka Trzeciej Rzeszy, kontynuowało przez ćwierć wieku pionierskie badania, których zwieńczeniem była międzynarodowa konferencja oraz tom Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce (2020).

Celem prezentowanej w Galerii MCK wystawy nie jest jedynie inwentaryzacja niemieckich wizji Krakowa jako Norymbergi Wschodu – wizji, które pozostały przede wszystkim w sferze planów. Jej intencją jest zachęta do refleksji nad współczesnym stosunkiem do niechcianego dziedzictwa pozostawionego przez Trzecią Rzeszę, które stało się integralną, dla większości mieszkańców niewidoczną, częścią krajobrazu kulturowego miasta. – Chcemy przyjrzeć się przekształceniom i zmianom, jakim poddany został Kraków w okresie swojej wymuszonej, okupacyjnej stołeczności, a której skutków, często nieświadomie, doświadczamy do dzisiaj – mówi pani Agata Wąsowska-Pawlik, dyrektor MCK.

Oś koncepcyjną wystawy tworzą plany urbanistyczne i infrastrukturalne, najważniejsze projekty architektoniczne i ich realizacje, które w założeniu miały całkowicie zmienić Kraków we wzorcowe miasto niemieckie. Jednym z działań, jakie podjęli narodowi socjaliści, było administracyjne rozszerzenie jego powierzchni. W związku z potrzebami wojennymi przebudowano i zmodernizowano system komunikacyjny. Inwestowano w rozbudowę kolei, dróg, a w samym mieście utwardzano nawierzchnię ulic. Aby dostosować Kraków do roli stolicy Generalnego Gubernatorstwa, planowano stworzenie niemieckiej dzielnicy rządowej na Dębnikach, której spektakularny projekt przygotował w 1941 roku Hubert Ritter. Inne plany zakładały budowę niemieckiej dzielnicy administracyjnej na Błoniach, z czym wiązać się miało zniszczenie kopca Kościuszki. Duże nakłady inwestycyjne przeznaczano na budownictwo mieszkaniowe w zachodniej części miasta, gdzie założono niemiecką dzielnicę mieszkaniową. Przy ulicy Królewskiej powstało nowe osiedle przeznaczone dla rodzin wojskowych i urzędników. W celu urbanistycznego porządkowania i unowocześniania komunikacji dokonywano wielu modernizacji. Istotne zmiany dotknęły zabytkowe centrum, a przede wszystkim Zamek Królewski na Wawelu i jego otoczenie.

Ze wszechogarniającym zawłaszczaniem przestrzeni miasta przez Niemców były związane nie tylko nowe porządki urbanistyczne. Nie można zapomnieć, że architektura odgrywała również istotną rolę w przeprowadzeniu zbrodni Holokaustu. Kraków był jedynym miastem na świecie, na którego terenie Niemcy umieścili obóz koncentracyjny – KL Plaszow. Z premedytacją zlokalizowany na terenie dwóch cmentarzy żydowskich, był oddalony o zaledwie kilka kilometrów od modernizowanego przez okupacyjne władze centrum, w którym dla niemieckiej społeczności tworzono eleganckie hotele, restauracje, kasyna, tereny rekreacyjne i sportowe, by czuła się „jak u siebie w domu”.

Otto Wächter i Oberarbeitsführer Heinrich Hinkel dokonujący przeglądu wałów budowanych przez Baudienst, wrzesień 1940, fot. Paul Brandner, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Struktura wystawy opiera się na dwóch warstwach: głównej, na którą składa się wyeksponowana archiwalna, historyczna i ikonograficzna dokumentacja związana z tematami przewodnimi, oraz dopełniającej – w specjalnych szufladach dociekliwy odbiorca odnajdzie materiały poszerzające kontekst narracji. Ekspozycja została zamknięta w całkowitej czerni przestrzeni galeryjnej, a projekty, makiety i plany rozjaśniane są jedynie podświetleniami. Tak chłodna i minimalistyczna aranżacja dystansuje od emocjonalnej oceny niesłychanie trudnej materii.

Wystawie towarzyszy obszerny, ponad trzystupięćdziesięciostronicowy album stanowiący pierwsze i wyczerpujące opracowanie kłopotliwego dziedzictwa Trzeciej Rzeszy w Krakowie. Zebrany materiał jest efektem wieloletnich badań archiwalnych i terenowych prowadzonych – nie tylko w Krakowie, lecz także między innymi w archiwach i kolekcjach Berlina, Monachium, Warszawy, Wiednia i Wrocławia – przez zespół badawczy MCK pod kierunkiem prof. Jacka Purchli oraz ekspertów z innych krakowskich instytucji. Cenną zawartością publikacji są otwierające ją eseje, które objaśniają fenomen niechcianej stołeczności, omawiają działalność Niemców w przestrzeni miejskiej oraz obrazują życie codzienne w okupowanym Krakowie.

Wystawa przygotowana została we współpracy z Archiwum Narodowym w Krakowie, skąd pochodzi większa część prezentowanej dokumentacji, a także z Narodowym Archiwum Cyfrowym, Muzeum–Miejscem Pamięci KL Plaszow oraz Uniwersytetem Duke’a (USA). Wykorzystane materiały i eksponaty pochodzą między innymi z Zamku Królewskiego na Wawelu, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Krakowa, Muzeum Architektury we Wrocławiu oraz Centrum Architektury w Wiedniu, Muzeum Architektury Uniwersytetu Technicznego w Monachium i kolekcji Archiwum Federalnego.

Ekspozycję można zwiedzać od 5 marca do 5 czerwca 2022 roku w Galerii MCK przy Rynku Głównym 25 w Krakowie.

Koncepcja programowa: Agata Wąsowska-Pawlik, Łukasz Galusek. Autorzy koncepcji wystawy i kuratorzy: prof. dr hab. Jacek Purchla, dr Żanna Komar, dr Monika Rydiger.

Aranżacja plastyczna: Rafał Bartkowicz. Koordynacja: Dorota Kosiec, Anna Śliwa.

Współpraca: Joanna Biegacz, Ewa Czarnecka, Marzena Daszewska, Monika Frenkiel, Magdalena Grabias, Joanna Hojda-Pepaś, Oliwia Kaczmarzewska, Dorota Korohoda, dr Paulina Małochleb, Paulina Orłowska-Bańdo, Łukasz Pieróg, Angelika Radoń, Paulina Roszak-Niemirska, Anna Sawłowicz, Karolina Wójcik. Projekt graficzny albumu: Krzysztof Radoszek.

Przebudowa Wawelu. Skrzydło zachodnie, elewacja zewnętrzna (wschodnia), 1943, proj. i rys. Adolf Szyszko-Bohusz, Muzeum Architektury we Wrocławiu

*****

Niechciana stołeczność Krakowa 1939–1945 — debata

Międzynarodowe Centrum Kultury zaprasza na debatę z udziałem panów prof. Andrzeja Chwalby, Roberta Kostro i prof. Jacka Purchli, którzy w rozmowie z panem Łukaszem Galuskiem opowiedzą o niespotykanym na światową skalę eksperymencie urbanistyczno-społecznym, któremu został poddany Kraków w czasie okupacji niemieckiej.

Upadek państwa polskiego we wrześniu 1939 roku otworzył tragiczny fragment historii Krakowa. O losie miasta zadecydowano w Berlinie — wyznaczono je na stolicę Generalnego Gubernatorstwa, a władzę w nim oddano w ręce Jana Franka. Kraków miał stać się wzorowym niemieckim miastem, skolonizowanym i zgermanizowanym, co dla polskiej ludności oznaczało straszliwy terror.

Funkcja stolicy wymagała znaczących zmian w tkance miasta — rozbudowywano infrastrukturę, szukano miejsca dla niemieckiej administracji i jej urzędników. Budowano i planowano niemieckie dzielnice, na Wawelu zawisły flagi ze swastykami, Rynek Główny przemianowano na plac Adolfa Hitlera i umieszczono tam siedzibę NSDAP. Miastu nadawano niemiecki charakter, niszcząc pomniki, zmieniając nazwy ulic, skuwając zdobienia budynków i zastępując je stylistyką nazistowską. Architektura była też elementem Zagłady — w Krakowie znajdował się jedyny na świecie, umieszczony na terenie miasta obóz koncentracyjny: KL Plaszow.

Wydarzenie odbędzie się 10 marca o godz. 18.00 w sali „Pod Kruki” MCK, Rynek Główny 25, wstęp wolny. Spotkanie będzie tłumaczone na polski język migowy oraz transmitowane na profilu MCK na Facebooku.

Niechciana stołeczność – debata

Prof. Andrzej Chwalba — badacz historii społecznej, kulturowej i politycznej XIX-XXI wieku, relacji polsko-rosyjskich, dziejów Krakowa i Uniwersytetu Jagiellońskiego, od 1977 roku pracownik UJ. Członek kilkunastu rad naukowych, komitetów naukowych, instytucji społecznych i kulturalnych, rad muzealnych, krajowych i zagranicznych. Autor ponad dwudziestu książek i podręczników akademickich w języku polskim oraz ośmiu książek w językach obcych.

Robert Kostro — historyk, dziennikarz, publicysta i polityk. Od roku 2006 pełni funkcję dyrektora Muzeum Historii Polski. Jest członkiem rad programowych kilku instytucji kultury, w tym Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Europejskiego Centrum Solidarności i Muzeum Ulmów. Autor i redaktor wielu artykułów i publikacji.

Prof. Jacek Purchla — wykładowca, jeden z czołowych światowych ekspertów zajmujących się tematyką dziedzictwa kulturowego. Prowadzi badania nad rozwojem miast, historią społeczną i historią sztuki XIX i XX wieku, a także nad teorią i ochroną dziedzictwa kulturowego. Autor ponad czterystu prac naukowych, w tym wielu książek. Założyciel i wieloletni dyrektor Międzynarodowego Centrum Kultury, gdzie do dziś kieruje Instytutem Dziedzictwa Europejskiego. W latach 2015–2020 przewodniczący Polskiego Komitetu ds. UNESCO, a w latach 2016–2017 przewodniczący Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Łukasz Galusek — dyrektor programowy Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie. Ekspert w dziedzinie kultury i sztuki Europy Środkowej, skupia się na związkach pomiędzy przestrzenią, pamięcią oraz tożsamością. Jest autorem ponad stu pięćdziesięciu publikacji naukowych poświęconych dziedzictwu kulturowemu Europy Środkowej, a także kwestiom pamięci i edukacji kulturalnej.

Wystawa Niechciana stołeczność, MCK, fot. Paweł Mazur

Wystawa Niechciana stołeczność, MCK, fot. Paweł Mazur

PMK Design
© Organizacja Monarchistów Polskich 1989–2024 · Zdjęcie polskich insygniów koronacyjnych pochodzi z serwisu replikiregaliowpl.com.