Surrealizm. Inne mity

Muzeum Narodowe w Warszawie

Surrealizm. Inne mity

10 maja – 11 sierpnia 2024 roku

Wystawa ukazuje tendencje surrealistyczne w polskiej sztuce. Można na niej obejrzeć ponad 300 prac z różnych okresów, począwszy od dwudziestolecia międzywojennego aż po współczesne realizacje. Wybór dzieł polskich uzupełniają prace twórców zagranicznych. Wystawa wpisuje się w światowe obchody stulecia surrealizmu.

Początki surrealizmu

100 lat temu poeta Andrzej Breton opublikował pierwszy Manifest surrealizmu. Postulował rezygnację z przeciwstawnego traktowania jawy i snu na rzecz połączenia ich w jedną nadrealność. Zainteresowało go spontaniczne, podświadome działanie umysłu. Surrealiści kreowali oniryczne, nierealne światy. Rezygnowali z udziału świadomości w procesie tworzenia na rzecz podświadomości i przypadku. Popularne stały się techniki automatyczne. Francuski ruch szybko rozpoczął globalną ekspansję: surrealistyczne grupy powstały m.in. w Czechosłowacji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Japonii. W Polsce taka grupa się nie zawiązała, jednak w sztuce widać wyraźne symptomy nurtu.

Surrealistyczne krajobrazy

Początki polskiego surrealizmu można łączyć ze Zrzeszeniem Artystów Plastyków Artes, zawiązanym we Lwowie w 1929 roku. Należeli do niego m.in. Jerzy Janisch, Aleksander Krzywobłocki, Mieczysław Wysocki, Margit Sielska, Roman Sielski, Otto Hahn, Ludwik Lille, Tadeusz Wojciechowski i Marek Włodarski. Ich sztuka miała cechy kubizmu, konstruktywizmu oraz właśnie surrealizmu. Były to podobieństwa na poziomie formalnym, oparte na nietypowych zestawieniach, biomorficzności form, zainteresowaniu podwodnym światem, onirycznością krajobrazów. Twórcy ci stosowali techniki takie jak kolaż i fotomontaż, łączące elementy z różnych rzeczywistości wizualnych.

Fotograficzne wizje

Szeroko reprezentowana na wystawie jest fotografia, jeden z ważniejszych środków surrealistycznej wypowiedzi. Surrealiści stosowali eksperymentalne rozwiązania: uwieczniali proste przedmioty i formy w zaskakujących ujęciach, które utrudniały rozpoznanie fotografowanych treści. Na wystawie znajdują się m.in. heliografiki Karola Hillera, symultaniczne fotomontaże Kazimierza Podsadeckiego, fotogramy Janusza Marii Brzeskiego i Marka Piaseckiego. Można zobaczyć także fotomontaże Leonarda Sempolińskiego, fotografie Zbigniewa Dłubaka, Mariana Szulca, Zdzisława Beksińskiego, Bronisława Schlabsa, Jerzego Lewczyńskiego, Edwarda Hartwiga i Bogusława Choińskiego.

Mikro i makroświaty

Fortunata Obrąpalska w serii Dyfuzje w cieczy uzyskiwała przypominające surrealistyczne wizje kształty poprzez fotografowanie roztworów. Interesowała ją też perspektywa. Widać to w serii zdjęć „kosmicznych”: artystka uwieczniła pajęczynę w sposób przywodzący na myśl galaktykę, a skórkę od ziemniaka tak, aby wyglądała jak powierzchnia Księżyca. Skalą i perspektywą operował też Zbigniew Dłubak. Przez zbliżenia codziennych przedmiotów: drutu, szkła czy śrubki, zmieniał ich rangę i znaczenie. Fotografował też zbliżenia środowiska naturalnego. Abstrakcyjne poetyckie krajobrazy są w rzeczywistości ujęciami mchu, kamieni i podmokłej ziemi.

Modele wewnętrzne

Okres tuż po II wojnie światowej umożliwił polskim twórcom bezpośredni kontakt ze sztuką francuską. Podjęcie surrealistycznych motywów wiązało się z chęcią przyjęcia nowoczesnego języka plastycznego i zbliżenia się do sztuki międzynarodowej. Wynikało też z przebytych doświadczeń wojennych, odrzucenia dawnych sposobów opisywania świata. Polscy artyści, m.in. Tadeusz Kantor, Jonasz Stern, Maria Jarema i Jerzy Skarżyński, sięgali po drapieżne formy. Nastąpiło zmieszanie człowieka ze światem zwierzęcym, roślinnym i nieożywionym. Biologiczne formy i organiczne tkanki pojawiają się w malarstwie Erny Rosenstein. Nierzeczywiste krajobrazy tworzył Kazimierz Mikulski. Inspiracje marzeniami sennymi widać u Marii Anto i Edwarda Krasińskiego. Rozpowszechniły się techniki automatyczne, w tym dekalkomania i grataż, które stosowali m.in. Alfred Lenica, Jerzy Malina i Jerzy Kujawski.

Pozaeuropejskie inspiracje

W Drugim manifeście surrealizmu z 1929 roku Breton wyrażał przekonanie o upadku cywilizacji łacińskiej. Surrealiści zwracali się ku wschodnim systemom filozoficznym, tradycji ezoterycznej, okultyzmowi i mitom. Prezentowane w Muzeum maski Maxa Ernsta powstały w czasie, kiedy artysta przebywał w Arizonie i tworzył dzieła inspirowane kulturą rdzennych mieszkańców Ameryki. Inspiracje sztuką pozaeuropejską widać też w pracach Jadwigi Maziarskiej, Bronisława Linkego, Zdzisława Beksińskiego, Erny Rosenstein i Władysława Hasiora, który łączył sztukę pozaeuropejską z lokalną etnografią i polską sztuką ludową. Wilfryd Lam, urodzony na Kubie, o korzeniach chińsko-afrykańskich, włączył afrokubańskie tradycje w ramy nowoczesnej sztuki.

Ponowne odkrycie magii

Znajomość surrealizmu deklarowali twórcy z katowickiej grupy Oneiron, która inspirowała się dalekowschodnią filozofią. Czarne karty są przykładem polskiego cadavre exquis [fr. wyborny trup], polegającego na wspólnym działaniu kilku osób. Dla Urszuli Broll ważne były badania Karola Gustawa Junga, ezoteryczne zainteresowania widać w pracach Janiny Kraupe-Świderskiej. Surrealiści interesowali się sztuką naiwną, nieprofesjonalną, sztuką dzieci i osób chorujących psychicznie – wolną od kontroli, bliską przejawom podświadomości. Dlatego na wystawie znajdują się też dzieła założyciela Grupy Janowskiej – Teofila Ociepki, malarza samouka, górnika i przywódcy janowskiej gminy okultystycznej. Zaprezentowano też instalację Goshki Macugi, przedstawiającą Helenę Bławatską, założycielkę XIX-wiecznego Towarzystwa Teozoficznego.

Surrealistyczne przedmioty

Rekontekstualizacja gotowych przedmiotów, wydzieranie ich z pierwotnego miejsca przeznaczenia i pokazywanie w nowym otoczeniu, było zabiegiem typowym dla surrealistów. Artyści często odwiedzali pchle targi w poszukiwaniu inspirujących przedmiotów i elementów do asamblaży. Erna Rosenstein wykorzystywała przedmioty znalezione, jak pudełka po czekoladkach czy fragmenty telefonu. Z kolei Marek Piasecki sięgał po fragmenty lalek. W asamblażu Mucha Władysław Hasior wykonanego z tworzywa sztucznego owada powiększonych rozmiarów „uwięził” w żaroodpornym naczyniu. Częścią wystawy jest instalacja Nokturn Dominiki Olszowy. Artystka zaaranżowała quasi-domową przestrzeń inspirowaną światem nocnych przeżyć.

Międzynarodowy ruch Phases

Przejawem późniejszych inspiracji surrealizmem był międzynarodowy ruch Phases, zawiązany w 1954 roku. Artyści z nim związani odeszli od hermetycznej doktryny surrealizmu. Nie określali specyfiki swojego programu poza szeroko pojętym kierowaniem się nadrzeczywistością. Powoływali się głównie na surrealizm, w pracach plastycznych łączyli inspiracje z surrealizmu, abstrakcjonizmu i malarstwa materii. Ruch funkcjonował niezależnie od grupy surrealistów skupionych wokół Andrzeja Bretona. Pomiędzy środowiskami okazjonalnie nawiązywana była współpraca. Artyści działający w Phases organizowali wspólne wystawy, publikowali prace i teksty teoretyczne. Do grupy należeli też Polacy: Zbigniew Makowski, Tadeusz Brzozowski, Władysław Hasior, Jerzy Tchórzewski, Antoni Zydroń, Tytus Dzieduszycki-Sas i Andrzej Meissner. Początkowo z Phases związany był też Jerzy Kujawski.

Poza pracami z kolekcji MNW na wystawie zaprezentowano dzieła m.in. z Muzeum Narodowego we Wrocławiu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Fotografii w Krakowie i Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, Centrum Jerzego Pompidou w Paryżu, Muzeum Sztuki Nowoczesnej Fundacji Ludwiga, Wiedeń i kolekcji prywatnych. Wystawie towarzyszy katalog.

Kuratorka wystawy: Hanna Doroszuk. Wystawę dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Muzeum Narodowe w Warszawie, al. Jerozolimskie 3

	Surrealizm — program edukacyjny
	Surrealizm — program muzyczny
	Surrealizm — program wydarzeń kulturalnych