Tycjan i inni

Zamek Królewski na Wawelu

Tycjan i inni. Najnowsze dzieła Zamku Królewskiego na Wawelu

Arcydzieła, skarby, unikaty w kolekcji Zamku Królewskiego na Wawelu

Wszystkie arcydzieła na stałe trafiły do wawelskich zbiorów, przyczyniając się do budowania wielowątkowej narracji o polskiej tożsamości kulturowej. Z tej okazji odbyło się uroczyste wręczenie dyplomów z podziękowaniami dla wszystkich kluczowych partnerów i mecenasów Zamku. Wśród nich znaleźli się również darczyńcy: Fundacja PKO Banku Polskiego i Fundacja Totalizatora Sportowego, a także mecenas edukacji PGE – Polska Grupa Energetyczna i TAURON – mecenas festiwalu Wawel o Zmierzchu i Tygodnia patriotycznego. Częścią wydarzenia wpisanego w Noc Muzeów było uroczyste odsłonięcie obrazu Alegoria miłości Tycjana przez wicepremiera, pana prof. Piotra Glińskiego. Wystawę Tycjan i inni będzie można oglądać od 19 maja do 11 czerwca 2023 roku.

Pokaz tworzą prócz obrazu Tycjana także: Łódź Charona Jana II Brueghela, Diana i Kallisto Parysa Bordona oraz Portret Jakuba Ludwika Sobieskiego (1667–1737) Franciszka de Troy. Obrazy podarowane zostały przez Fundację PKO Banku Polskiego (Łódź Charona, Portret…) oraz Fundację Totalizatora Sportowego (Diana i Kallisto). Dzieła uzupełnią wawelską kolekcję malarstwa weneckiego na drugim piętrze zamku oraz dzieł mistrzów niderlandzkich na piętrze pierwszym, gdzie dzieło Jana II Brueghela pojawi się obok zakupionej pod koniec ubiegłego roku Karczmy Pod Świętym Michałem, namalowanej przez Piotra II Brueghela.

Podarowane dzieła będą dostępne w czasowych miejscach ekspozycji. Później znajdą stałe miejsce w Prywatnych Apartamentach oraz Reprezentacyjnych Komnatach Królewskich (Wawel 5).

Tycjan

Obraz jest wariantem datowanej na lata 1530–1540 Alegorii miłości małżeńskiej Tycjana z Muzeum Luwru. Główne postaci – kobiety i mężczyzny oraz putta niosącego wiązkę strzał – w ogólnych zarysach powielają schemat kompozycyjny obrazu paryskiego, są jednak nieco inaczej upozowane, mają też inne atrybuty. Wenus trzyma w prawej dłoni łuk, lewą przytrzymuje lustro, które prezentuje przed nią mężczyzna ubrany w zbroję. Postać kobieca z prawej trzyma lutnię. Taki zestaw rekwizytów sugeruje miłość i harmonię, a odbicie twarzy kobiety w lustrze nawiązuje do symboliki przemijania (Vanitas). Lustro jest też atrybutem personifikacji Roztropności i Prawdy.

W pracowni Tycjana często powtarzano kompozycje cieszące się powodzeniem. Wykonywano ich nieznacznie różniące się warianty, często z udziałem samego mistrza. Wawelska Alegoria miłości jest jednym z kilku wariantów; w stosunku do innych wyróżnia ją wysoki poziom artystyczny.

Proweniencja obrazu jest potwierdzona od końca XVIII wieku. Dzieło pochodzi z kolekcji cesarskiej w Wiedniu – znajdowało się w galerii w Belwederze, następnie w Muzeum Historii Sztuki. W 1937 r. zostało wymienione za inny obraz z galerią De Boer w Amsterdamie. Stąd trafił do nowojorskiego antykwariatu Fryderyka Monta, który sprzedał dzieło Piotrowi Corsiniemu. W zbiorach rodziny Corsinich znajdował się od roku 1946.

Obraz, wielokrotnie publikowany, był eksponowany w 2016 r. na wystawie w Galerii Narodowej w Pradze, rok później zaś w Kunsthalle w Hamburgu.

Brueghel

Łódź Charona z trzeciej ćwierci XVII wieku jest ilustracją greckiego mitu o starcu przewożącym dusze zmarłych przez rzekę Styks. Na obrazie Charon to siwy mężczyzna ukazany z lewej strony, usiłujący odepchnąć od brzegu łódź, w której siedzą stłoczeni ludzie. Wynurzające się z wody monstra czepiają się burty. Z lewej strony spoza skał widać płomienie – ich łuna oświetla niebo. Z prawej strony, u podnóża skał, widać ogromne koło młyńskie. Sceneria przywodzi na myśl wizje piekła, wprowadzone do malarstwa przez Hieronima Boscha.

Obraz został przypisany Janowi II Brueghelowi. Artysta nawiązał do twórczości kontynuatorów malarstwa Boscha: Piotra Bruegela starszego oraz swojego ojca, Jana I Brueghela – takich jak Juno w otchłani, Kuszenie św. Antoniego, Eneasz i Sybilla w świecie zmarłych. Joanna Winiewicz-Wolska zwraca uwagę, że artysta stosuje podobne zabiegi kompozycyjne i stylistyczne, ale temat obrazu to jego indywidualny wybór, własna interpretacja mitu, nawiązująca do sceny z III księgi Boskiej Komedii Dantego Alighieri, który Charona uczynił przewoźnikiem grzesznych dusz do piekła.

Obraz pochodzi z kolekcji prywatnej Roberta Haboldta; znajdował się w depozycie w Domu Snijdersa i Rockoxa w Antwerpii, gdzie można go było oglądać w stałej ekspozycji.

De Troy, Sobieski, Sanguszko i pałac w Podhorcach

Portret Jakuba Ludwika Sobieskiego (1667–1737) pochodzi z galerii pałacu w Podhorcach. Według dawnych inwentarzy na odwrociu widniał napis określający twórcę portretu i datę jego wykonania: Peint à Paris par François de Troy en 1699. Artysta po opuszczeniu Anglii przebywał na wygnaniu w Saint-Germain-en-Laye. Wówczas mógł zetknąć się z Jakubem Sobieskim i wykonać jego podobiznę. Jego pędzla miał być także znany ze źródeł archiwalnych wizerunek najmłodszego z trzech braci Sobieskich, Konstantego – oba portrety powstały zapewne podczas pobytu królewiczów w Paryżu.

Portret Jakuba pozostał w galerii pałacu w Podhorcach, który w latach 1682–1718 należał do braci Sobieskich. Kolejnymi właścicielami rezydencji byli Rzewuscy, a od 1865 r. Eustachy Sanguszko. Portret znajdował się wśród dzieł, które w czasie II wojny światowej Roman Sanguszko, syn Eustachego, zdołał przewieźć do Gumnisk, a następnie przez Rumunię do São Paulo. W rodzinie Sanguszków – rezydującej w ostatnich latach we Francji – pozostał do dziś. Zakupiony od Pawła Sanguszki w październiku 2022 r.

Parys Bordon – uczeń Tycjana

Diana i Kallisto z około 1545 r. jest ilustracją mitu według Metamorfoz Owidiusza. W kilku sekwencjach opowiada historię nimfy Kallisto, uwiedzionej podstępnie przez Jupitera, który przybrał postać bogini Diany. Gdy podczas kąpieli okazuje się, że Kallisto jest w ciąży, rozgniewana Diana wypędza ją ze swojego orszaku. W ostatniej scenie, z prawej strony, w głębi, zrozpaczona nimfa klęczy przed zazdrosną Junoną, małżonką Jupitera, która – według Owidiusza – zamieniła nimfę w niedźwiedzicę. Tłem kompozycji jest rozległy pejzaż.

Obraz stanowił bądź ściankę cassone, bądź też jako spaliera wchodził w skład cyklu z historią Diany, przeznaczonego do dekoracji wnętrza świeckiego. Przypisany weneckiemu malarzowi Parysowi Bordonowi, uczniowi Tycjana. Jerzy Vasari w biografii Parysa Bordona (do której odwołuje się Joanna Winiewicz-Wolska) wspomina, że kompozycja przedstawiająca Jupitera i nimfę została wysłana przez artystę na dwór polskiego króla. Obraz Diana i Kallisto przypomni zatem o kontaktach polskiego dworu z Parysem Bordonem, którego w 1566 r. w Treviso odwiedziła królowa Bona w drodze do Bari, a Jan Jakub Caraglio, złotnik i medalier Zygmunta Augusta, zamówił u niego piękny portret, który można obejrzeć w jednej z sal Zamku Królewskiego na Wawelu.

Obraz wielokrotnie wzmiankowany w literaturze i wystawiany – ostatnio w Paryżu w 2018 roku. Zakupiony w galerii Maison D’Art w Monako.

*****

Tycjan [Tiziano Veccellio] (1480/1490-1576) i warsztat, Alegoria miłości, około 1530-1540, olej na płótnie, 96,8 cm × 108 cm

Jan II Brueghel (1601-1678), Łódź Charona, 3. ćwierć XVII wieku, olej na blasze miedzianej, 17,9 × 25,6 cm

Franciszek de Troy (1645–1730), Portret Jakuba Ludwika Sobieskiego (1667–1737), Paryż, 1699, olej na płótnie, 78 × 63 cm

Parys Bordon [Bordone] (1500-1571), Diana i Kallisto (około 1545), olej na drewnie, 28,5 × 110 cm

opisy dzieł: dr Joanna Winiewicz-Wolska, kustosz, kurator Zbiorów Malarstwa ZKnW

opracowanie: Urszula Wolak-Dudek