Widoczne Niewidoczne

Muzeum Narodowe w Warszawie

Widoczne Niewidoczne. Pokaz malarstwa XX wieku
ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Muzeum Narodowe w Warszawie

Aleje Jerozolimskie 3

14 czerwca – 1 grudnia 2019 roku

Pokaz Widoczne Niewidoczne to wybór 143 obrazów z kolekcji malarstwa współczesnego, głównie dzieł rzadko pokazywanych publiczności i przechowywanych w muzealnych magazynach. Ekspozycję podzielono na dziesięć kategorii tematycznych. Niemal w każdej z nich pojawiają się zarówno obrazy z początku XX wieku, jak i powojenne. Ekspozycja pozwala obserwować, jak pewne trendy ewoluują lub wracają po latach.

Wystawę otwiera część Jesteśmy… Po I wojnie światowej, w nowo formującym się państwie, artyści brali aktywny udział w tworzeniu życia kulturalnego narodu. Efektem odmiennych artystycznych doświadczeń były różnorodne wizje nowej sztuki narodowej. Pojawiały się zarówno pomysły awangardowe, jak i tradycyjne, nawiązujące do folkloru lub sztuki dawnej. Ilustracją tych procesów są prace Zofii Stryjeńskiej, Wacława Borowskiego, Ludomira Sleńdzińskiego czy Tymona Niesiołowskiego. Nowa sztuka polska miała być efektem przetwarzania najlepszych wzorców z przeszłości i eklektycznego ich łączenia. Rozbieżne pomysły twórców wskazują, że kwestia stylu narodowego była nieosiągalnym w rzeczywistości konstruktem myślowym. Po II wojnie światowej artyści zwrócili się ku innym problemom, jednak temat narodu powracał cyklicznie w XX wieku z przyczyn historycznych, m.in. w twórczości Jana Dobkowskiego czy Włodzimierza Pawlaka.

Kolejną kategorią wystawy jest Deformacja i geometria. W 1917 roku powstała pierwsza polska awangardowa grupa artystyczna, Ekspresjoniści Polscy (Formiści). Jej założenie wiązało się z przedwojenną działalnością m.in. Tytusa Czyżewskiego. Wkrótce do grupy dołączyli Leon Chwistek i Jan Hrynkowski. Ich rewolta estetyczna polegała na odrzuceniu skostniałej konwencji iluzyjnego odtwarzania rzeczywistości. Formiści posługiwali się ekspresjonistyczną, futurystyczną czy kubistyczną deformacją przedmiotu. Do grupy dołączył Stanisław Ignacy Witkiewicz, który pozostał jednak artystą osobnym. Kontestacja naturalizmu Witkacego nie doprowadziła go do odrzucenia przedmiotu. Natomiast rezygnację z przedmiotu widać w twórczości Mieczysława Szczuki. Na ekspozycji znalazły się też prace Władysława Strzemińskiego, który malował obrazy wynikające z badań fizjologii wzroku, Zbigniewa Gostomskiego, Henryka Stażewskiego oraz abstrakcyjne dzieła Wojciecha Fangora z kołami o niewyraźnych, zamglonych krawędziach, wywołujące wrażenie ruchu.

Artystyczne doświadczenia koloru zaprezentowano w części Gry barwne. Jednym z najważniejszych nurtów dwudziestolecia międzywojennego był kapizm. Kapiści interesowali się kolorem jako podstawowym elementem kształtującym strukturę obrazu. Zaprezentowano prace Jana Cybisa, Józefa Czapskiego, Artura Nachta-Samborskiego, Piotra Potworowskiego i Zygmunta Waliszewskiego. Tematyka zeszła na dalszy plan. Kapiści tworzyli głównie martwe natury, pejzaże i sceny z życia codziennego. Tadeusz Dominik połączył zainteresowania barwne z formami abstrakcyjnymi. W drugiej połowie XX wieku artyści zainteresowani op-artem, czy nawet doświadczeniami konceptualnymi, analizowali kolor jako zjawisko optyczne i naukowe. Takim przykładem jest twórczość Juliana Raczki, w poszukiwaniach ruchu, światła i koloru operująca figurami geometrycznymi. Barwne kwadraty budujące kompozycje Jana Pamuły, mimo że nawiązują do tradycji polskiego konstruktywizmu, zdradzają zainteresowanie grafiką komputerową.

Realizmy pokazują, że w sztuce XX wieku dzieła kwalifikujące się do kategorii „realizm” mogą nie mieć ze sobą wiele wspólnego. Wynika to z różnorodności kierunków, zjawisk i inspiracji. W przedwojennej sztuce polskiej pojawiły się obrazy dokumentujące dynamicznie zmieniającą się rzeczywistość, m.in. Rafała Malczewskiego i Michała Rouby. Obok istniał całkowicie odmienny nurt, reprezentowany przez Jana Gotarda, Janusza Podoskiego, Czesława Wdowiszewskiego i Jana Wydrę, nawiązujących do realistycznych scen rodzajowych malarstwa holenderskiego XVII wieku. Wielu twórców stosujących realistyczną manierę nie było jednak zainteresowanych światem zewnętrznym – przykładem prace Bolesława Cybisa i Tadeusza Makowskiego, należące do realizmu magicznego lub naiwnego. W drugiej połowie wieku pojawiły się późne nawiązania do surrealizmu. W pracach Anny Güntner czy prymitywizujących dziełach realizmu magicznego Marii Anto dominują nastrój i zagadka. Jerzy Krawczyk z kolei nawiązuje do siedemnastowiecznej tradycji trompe-l’oeil – czyli iluzyjnego malarstwa dającego wrażenie, że namalowane przedmioty są trójwymiarowe. W latach 70. XX wieku w twórczości m.in. Andrzeja Szumigaja pojawiają się tendencje fotorealistyczne. Zaprezentowano także prace Tomasza Ciecierskiego, Jacka Sempolińskiego, Edwarda Dwurnika i Wilhelma Sasnala.

Postęp i cywilizacja to świadectwo wpływu rozwoju przemysłu i techniki na życie społeczno-artystyczne. Futurystyczne postulaty głosiły odcięcie się od tradycji i wykorzystanie zdobyczy cywilizacji. Malarstwo dwudziestolecia międzywojennego wprowadziło szereg motywów związanych z kształtowaniem się nowych modeli życia społecznego wykorzystujących współczesne wynalazki. Po II wojnie światowej modernistyczne utopie zastąpione zostały ideami postępu wdrażanymi przez realizm socjalistyczny, który na pierwszym miejscu stawiał kształtowanie świadomości społecznej i dydaktyczny aspekt działań artystycznych. Idee rozwoju adaptowane były też w sztuce późniejszych okresów, np. w hiperrealizmie, sięgającym po estetykę pojazdów oraz maszyn. Na ekspozycji znalazły się m.in. prace Leona Chwistka czy Marka Włodarskiego. Sztukę socrealizmu reprezentują obrazy Józefy Wnukowej i Aleksandra Kobzdeja. Zaprezentowano również prace Andrzeja Zaborowskiego oraz Haliny Eysymont, Tadeusza Grzegorczyka i Benona Liberskiego.

Upadek i rozpad opowiada o katastrofizmie w sztuce. To nurt cykliczny, istniejący od zarania dziejów. W XX wieku jego natężenie wzrasta wraz z przekonaniem o śmierci Boga. Pojawia się chaos, następuje upadek autorytetów i rozpad świata. W tej części galerii zaprezentowano prace Bronisława Linkego, Andrzeja Wróblewskiego, Jonasza Sterna, Aleksandra Kobzdeja i Mariana Bogusza. Seria obrazów z lat 80. XX wieku odzwierciedla ówczesne poczucie klęski i zniewolenia. Okres stanu wojennego dokumentuje Edward Dwurnik. Zaprezentowano także prace Zbyluta Grzywacza, Ryszarda Woźniaka i Jarosława Modzelewskiego. Zamykający tę część pokazu obraz Kobzdeja ukazuje inny rodzaj rozpadu. Gładkie płótno malarskie zostało otwarte, ujawniając przy tym całą swoją kłębiącą się, trójwymiarową zawartość.

Kolejne dekady XX wieku niosły odmienne wizje modelu obywatela i człowieka, Nowego człowieka. Położono m.in. nacisk na zmianę w relacji człowieka z przyrodą. Szczególnie ważne jest aktywne spędzanie wolnego czasu, a niezwykłą popularność zdobył rower. Miejscami spotkań stawały się kawiarnie i restauracje. Równie ważny był też rozwój duchowy i doskonalenie umiejętności. XX wiek przyniósł również zmianę roli kobiet w społeczeństwie. Równolegle, wraz z realizacją utopijnych wizji społeczeństwa, wśród artystów coraz silniejsza była krytyka konsumpcjonizmu i wskazywanie zagrożeń kapitalizmu. Te procesy i zjawiska zilustrowano pracami Aleksandra Jędrzejewskiego, Jeremiego Kubickiego, Leokadii Bielskiej-Tworkowskiej, Romana Kramsztyka, Bronisława Wojciecha Linkego, Tadeusza Makowskiego i Jerzego Nowosielskiego. Tworzą również Maria Ewa Łunkiewicz-Rogoyska, Teresa Pągowska i Ewa Kuryluk.

Kolejna część pokazu to Materia organiczna. Odwilż w polityce kulturalnej w pierwszej połowie lat 50. ubiegłego stulecia sprawiła, że malarze tworzący „do szuflady” mogli oficjalnie powrócić. Zaprezentowano taszystowskie prace Tadeusza Kantora, których energia powstała poprzez impulsywne wylewanie farby bezpośrednio na powierzchnię płótna. Materia to żywioł, to ruchliwe życie. Akt kreacji dzieła i poznania rzeczywistości odbywał się intuicyjnie i przypadkowo. W Polsce była to manifestacja wolności. Tadeusz Brzozowski posługuje się postrzępioną plamą intensywnego koloru i spazmatycznie załamującą się linią. Jerzy Tchórzewski snuje abstrakcyjną wizję kosmicznego kataklizmu, gdzie mrok rozdzierają wyładowania piorunów. Rozdarte płótno Józefa Szajny przypomina o jego traumatycznych przeżyciach w obozach koncentracyjnych w Auschwitz i Buchenwaldzie. Praca Jadwigi Maziarskiej budzi cielesne skojarzenia, a w tryptyku Erny Rosenstein materia pulsuje energią, tworząc nieokreślone kształty. Odwilż 1956 roku była zjawiskiem krótkotrwałym. Już w 1959 roku w Komitecie Centralnym partii odbyła się dyskusja o przeciwdziałaniu sztuce nowoczesnej.

W XX wieku artyści odchodzą od koncepcji martwej natury jako realistycznego przedstawienia rzeczywistości czy jako motywu vanitas, mówiącego o nietrwałości świata. W humanistyce mówi się o „powrocie do rzeczy”, a w sztuce o inkorporowaniu prawdziwych przedmiotów w obręb dzieła – tak powstały ready mades, objet trouvé, asamblaże i montaże. Pojawia się też postulat „oddania rzeczom głosu”. Po II wojnie światowej przedmioty straciły niewinność, stały się świadkami traumy wojennej i degeneracji rzeczywistości. Wszystkie te zjawiska ilustruje na wystawie kategoria Obecność. Prace Józefa Czapskiego i Janusza Przybylskiego nawiązują bezpośrednio do relacji człowieka z przedmiotem, dziełem sztuki. Zaprezentowano też dzieła Ryszarda Grzyba, Jana Tarasina, Andrzeja Bielawskiego, Pauliny Ołowskiej i asamblaże Kantora.

Pokaz zamyka dział Inne stany świadomości. Prezentowane są tam m.in. prace działającej w latach 60. i 70. XX wieku grupy artystycznej ONEIRON – Andrzeja Urbanowicza, Henryka Wańka – oraz luźno związanego z grupą Zdzisława Beksińskiego. Artystów interesowała ezoteryka, sztuka magiczna i surrealizm. Widz wciągnięty jest w wizyjność przedstawień z pogranicza snu i jawy. Do stylistyki psychodelicznego plakatu kalifornijskiego nawiązują prezentowane prace Jerzego „Jurrego” Zielińskiego i Jana Dobkowskiego, działających wspólnie w latach 70. w grupie Neo-Neo-Neo. Zupełnie inaczej prezentuje się tu twórczość Władysława Hasiora, dla którego źródłem inspiracji są sztuka naiwna, ludowa religijność i jej magiczny charakter.

Kolekcja Malarstwa Współczesnego MNW

W zbiorach Muzeum, oprócz znanych i lubianych arcydzieł, znajdują się liczne obrazy, które z wielu względów pozostają w magazynach. Przede wszystkim jest to kwestia braku odpowiedniej przestrzeni wystawienniczej. Innym powodem, dla którego nie można pokazać zbiorów w całości, są względy merytoryczne. Zbiór liczy prawie cztery tysiące osiemset obrazów. Są w nim prace powstałe od początku XX wieku po współczesność, jednak reprezentatywny charakter kolekcji zamyka się na latach 90. ubiegłego wieku. W skład zbioru wchodzą zarówno płótna artystów polskich, jak i zagranicznych, choć tych ostatnich jest zdecydowanie mniej. Twórcą kolekcji współczesnego malarstwa polskiego był Jerzy Zanoziński. Była ona konsekwentnie budowana przez kolejnych kuratorów działu i obecnie jest największym oraz najpełniejszym zbiorem malarstwa polskiego XX wieku w Polsce.

Pokaz został przygotowany przez zespół pracowników Zbiorów Sztuki Nowoczesnej Muzeum Narodowego w Warszawie pod kierunkiem kuratora, pani dr Anny Manickiej.

Tekst opracowano na podstawie katalogu towarzyszącego wystawie.