Wizja miasta nowoczesnego w osiemnastowiecznych projektach z Gabinetu Rycin BUW

Muzeum Łazienki Królewskie

W XVIII wieku Warszawa przeżywała niesłychany rozkwit. Dziedzictwo złotego okresu, choć niewidoczne na pierwszy rzut oka, nadal kształtuje układ miasta. O tym, jaka była oświeceniowa stolica, mowa będzie na nowych wykładach w Łazienkach Królewskich.

Warszawa wieku oświecenia stała się nie tylko faktycznym ośrodkiem władzy Rzeczypospolitej z siedzibą dworu królewskiego i odbywającymi się tutaj sejmami, ale także miejscem koronacji. Funkcje te bez wątpienia wpłynęły na ożywienie gospodarki, rozwój infrastruktury miejskiej, rozkwit architektury czy sztuki i, co za tym idzie, na dynamiczny rozwój urbanistyczny, a wyjątkowa sytuacja okresu Sejmu Wielkiego przyczyniła się do przekroczenia przez Warszawę liczby stu tysięcy mieszkańców.

Wzrost znaczenia miasta związany był także ze wzrostem roli politycznej i ekonomicznej jego mieszkańców – przede wszystkim mieszczan oraz Żydów. W dobie konfederacji barskiej prężnie rozwijająca się Warszawa otoczona została wałami wyznaczającymi obszar jej rozwoju, który poszerzył się dopiero w czasie I wojny światowej. Złoty okres rozkwitu stolicy został przerwany przez rosyjską pacyfikację w 1794 r., z najbardziej brutalnym etapem, jakim było wymordowanie ludności Pragi, oraz III rozbiór Rzeczypospolitej. W późniejszym czasie swoje piętno wywarły wojny napoleońskie, powstania listopadowe i styczniowe oraz drastyczne wydarzenia XX w. Dziedzictwo oświecenia nadal jednak kształtuje układ miasta, choć niekiedy pamiątki tamtych czasów są niewidoczne na pierwszy rzut oka.

Jaka więc była Warszawa wieku oświecenia? To pytanie, na które od lat poszukują odpowiedzi badacze wielu dziedzin. Obraz stolicy widziany okiem współczesnych historyków, w tym sztuki, architektury oraz inżynierii, wyłania się coraz pełniej dzięki interdyscyplinarnym badaniom, prowadzonym w wielu ośrodkach naukowych, nie tylko Warszawy. Współcześni badacze dzięki pogłębionym kwerendom, przy wykorzystaniu możliwości technicznych, sięgając w głąb przeszłości, pokazują dziś, jaka była oświeceniowa Warszawa, zawarta między konceptem, nawet tym najśmielszym, a realizacją, nawet tą najmniej oczywistą.

9 października 2019 roku o godz. 18.00 zapraszamy do Pałacu na Wodzie na wykład, podczas którego pani dr hab. Jolanta Talbierska opowie o początkach planowej myśli urbanistycznej w Warszawie na podstawie XVIII-wiecznych projektów z Gabinetu Rycin BUW.

W czasach nowożytnych myślenie o Warszawie w kategoriach nowoczesnego rozwoju przestrzennego punkt kulminacyjny osiągnęło w XVIII w. Proces ten w 1596 r. zapoczątkowało przeniesienie z Krakowa dworu Zygmunta III Wazy i przyznanie Warszawie miana miasta rezydencjonalnego Jego Królewskiej Mości. Próby urbanistycznego zagospodarowania i plany reprezentacyjnych budowli znaleźć można już w projektach Tylmana z Gameren, jednak dopiero za panowania Wettynów powołano w 1715 r. w Warszawie Saski Urząd Budowlany, koordynujący działalność architektoniczną i urbanistyczną, a w 1740 r. Komisję Brukową mającą poprawić warunki sanitarne miasta. Powstała wówczas spójna koncepcja wielkiego założenia przestrzennego, zrealizowanego jako Oś Saska. Wytyczono wiele nowych ulic, uregulowano liczne, dawniejsze trakty, a nowe jurydyki powiększały obszar Starego i Nowego Miasta, również prawobrzeżnej Pragi.

Wizja nowoczesnej Warszawy, łączącej funkcje reprezentacyjnej siedziby króla i urzędów państwowych z rosnącymi potrzebami mieszkańców, była szczególnie bliska reformatorskim ideom króla Stanisława Augusta. Za jego panowania powstały liczne, niezrealizowane i zrealizowane projekty, będące świadectwem ambitnych zamierzeń, wśród nich m.in. plany rezydencji monarszych i prywatnych oraz budynków sakralnych i użyteczności publicznej, a także imponujące rozmachem założenie urbanistyczne, zainicjowane w 1780 r., tzn. Oś Stanisławowska.

Gabinet Rycin BUW posiada wyjątkowo cenny zbiór rysunków architektonicznych i dekoracyjnych (ponad 3500), ściśle związany z historią i kulturą Polski, w tym szczególnie liczne Varsaviana (ok. 1700): plany i projekty Tylmana z Gameren (1632-1706), a także bogate materiały z XVIII w. i pierwszej połowy XIX w., obejmujące twórczość tak wybitnych architektów i dekoratorów, jak Jakub Fontana, Efraim Schröger, Dominik Merlini, Wiktor Louis, Szymon Bogumił Zug, Jan Chrystian Kamsetzer czy Jakub Kubicki. Większe zespoły tworzą prace związane m.in. z Zamkiem Królewskim, Łazienkami Królewskimi i Ujazdowem, Belwederem, pałacem i placem Krasińskich, katedrą św. Jana, kościołem Opatrzności i Teatrem Narodowym. Liczne rysunki prezentują wznoszone lub przebudowywane współcześnie budynki użyteczności publicznej i założenia ogrodowe (m.in. ogrody księcia Kazimierza Poniatowskiego, urbanistyczno-architektoniczny projekt zabudowy Tłomackiego), a także projekty o nieznanej lokalizacji, jak ratusze, studnie czy obiekty wyposażenia wnętrz. Prace te, poza archiwum Tylmana z Gameren, pochodzą ze zbioru Stanisława Augusta i dokumentują przedsięwzięcia budowlane króla oraz systematycznie gromadzoną wiedzę o współczesnej architekturze europejskiej, inżynierii, a także interesujących i zabytkowych budowlach w Polsce. Zespół ten uzupełniają kolekcje Dominika Witke-Jeżewskiego i Stanisława Patka, będące częścią tzw. Tek Mintera, zbioru pułkownika Wilhelma Henryka Mintera, inżyniera wojsk polskich i dyrektora budowli wojskowych (1777-1832).

Wykład Wizja miasta nowoczesnego w projektach z Gabinetu Rycin BUW inauguruje nowy cykl Warszawa oświecona – od koncepcji do realizacji. Wstęp: 1 zł. Bilety są do nabycia w muzealnych kasach (Pałac na Wyspie, Stara Oranżeria, Pałac Myślewicki, Podchorążówka – ul. Agrykola 1).

Dr hab. Jolanta Talbierska – historyk sztuki, absolwentka Akademii Teologii Katolickiej (obecne UKSW), stopień doktora i habilitację uzyskała na Uniwersytecie Warszawskim, kierownik Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, w kadencji 2013-2018 dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej, stypendystka Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, Fundacji Lanckorońskich oraz JM Rektora UW. W latach 1996-2018 odbyła liczne pobyty studyjne i badawcze w krajowych i zagranicznych zbiorach grafiki i rysunku (m.in. Austria, Belgia, Hiszpania, Holandia, Francja, Niemcy, Szwajcaria, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Włochy). Specjalizuje się w sztuce nowożytnej, a zwłaszcza w historii rysunku i grafiki europejskiej XV-XIX w., ilustracji książkowej oraz w zagadnieniach związanych z terminologią i metodologią badania dzieł na papierze. Prowadzi dydaktykę akademicką w ramach autorskich wykładów (m.in. UW, ASP w Warszawie). Jest autorką ponad ośmiuset publikacji (monografie, artykuły, opracowania, recenzje, eseje i adnotowane hasła autorskie w katalogach wystaw polskich i zagranicznych), w tym rozpraw poświęconych grafice XVII wieku w Polsce, twórczości graficznej Rembrandta i Stefana della Belli.