XIX Gliwickie Dni Dziedzictwa Kulturowego

Muzeum w Gliwicach

Podczas XIX Gliwickich Dni Dziedzictwa Kulturowego, których kuratorem jest pan dr Ryszard Nakonieczny, będziemy wędrować pomiędzy biegunami gliwickiego modernizmu. W mieście nad Kłodnicą przedwojenny modernizm niemiecki (1900–1939) spotyka się z powojennym modernizmem polskim (od 1945 roku do dziś). Ich dialog tworzy jedyną w swoim rodzaju opowieść o tym, jak w architekturze ujawnia się licząca już ponad dwa stulecia idea „nowoczesności”, tak przecież bliska miastu, które o sobie samym mówi, że Przyszłość jest tu.

Tegoroczna edycja to także pierwsza odsłona wytyczanego przez Muzeum „Szlaku gliwickiego modernizmu” oraz zapowiedź książki Ryszarda Nakoniecznego o architekturze modernistycznej w Gliwicach, która już niedługo ukaże się w muzealnej oficynie wydawniczej. XIX edycją GDDK zainaugurujemy także roczny cykl wykładów Modernizm, postmodernizm, architektura – przygotowanych przez filozof, panią Ewę Chudybę. Jego przedmiotem będzie ideowe zaplecze nurtów i zjawisk w obrębie kultury, które określamy za pomocą pojęć takich jak modernizm i postmodernizm, oraz to, jak pod ich wpływem kształtują się architektura i nasze jej rozumienie. Zjawisko modernizmu w architekturze Gliwic miało swe preludium wcześniej niż w innych częściach Europy. Tendencja ta rozpoczyna się od pruskiej industrializacji o brytyjskiej proweniencji, przechodząc potem przez 3 kolejne etapy rozwoju: wczesną (Art Nouveau, ekspresjonizm, reedycja stylu około 1800 roku), dojrzałą (Neues Bauen, czyli styl międzynarodowy) i późną (socmodernizm). Ale nurt ten nie umarł, jak twierdził Charles Jencks – znany teoretyk architektury, jego pryncypia są ponadczasowe, żyje i uwidacznia się w nowej odsłonie neo- trans- lub metamodernizmu. Spróbujmy razem odkryć je w przestrzeni miasta – mówi pan Ryszard Nakonieczny.

XIX edycję Gliwickich Dni Dziedzictwa Kulturowego rozpoczniemy 17 września 2021 roku wykładem p. dr. Ryszarda Nakoniecznego z Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach pt. Bieguny gliwickiego modernizmu, który odbywać się będzie na platformie ZOOM. W sobotę i niedzielę zapraszamy na wycieczki piesze, które prowadzić będzie prelegent. Szlak gliwickiego modernizmu poprowadzi nas od secesji po funkcjonalizm, od ceglanego ekspresjonizmu po megastruktury i budynki punktowe. Przekonamy się, że Gliwice architekturą nowoczesną stoją i nie chodzi tu tylko o jedno z pierwszych na świecie dzieł progresywnego modernizmu, czyli zrealizowany już w 1922 r. Seidenhaus Weichmann – Dom Towarowy Erwina Weichmanna. Ten zaprojektowany przez Eryka Mendelsohna obiekt to najbardziej radykalny budynek wzniesiony na Górnym Śląsku w okresie międzywojennym. W architekturze naszego miasta znajdziemy zapisane wszystkie rozdziały historii modernizmu – od tych najwcześniejszych po najnowsze, przez co wędrówka po Gliwicach może stać najlepszym sposobem poznawania stylistycznych nurtów, w których próbuje wyrażać się nowoczesność. Na przykład struktura domu towarowego DeFaKa z 1929 r. opowie nam o pięciu punktach architektury nowoczesnej propagowanych przez Le Corbusiera (wolny parter, wolny plan, wolna elewacja, wstęgowe okna i dach taras). Z kolei struktura kratownicowa budynku gliwickiej Palmiarni Miejskiej przybliży rodzimą odsłonę tendencji high-tech, obecnej w późnym modernizmie. Układ urbanistyczny centrum miasta i kamienice okalające plac Józefa Piłsudskiego projektowane w stylu umiarkowanego modernizmu, łączącego elementy historyczne z ekspresjonizmem i detalem Art Déco, świadczą, że „nowoczesność” wcale koniecznie nie musi się odcinać od wszelkiej tradycji. Z kolei powojenny, socmodernistyczny biurowiec Fluor Projprzem z 1953 r., wyrażając idee realnego socjalizmu za pomocą klasycznej reguły grecko-rzymskiej architektury, sprzyja refleksji nad tym, czy starożytni też przypadkiem nie byli nowocześni.

Natomiast same pytania o to, co jest nowego w nowożytnosci i nowoczesności, a także o to, czym właściwie w kulturze są nurty czy też prądy określane za pomocą terminów modernizm i postmodernizm, skoro w realizacjach architektonicznych przejawiają się w tak wieloraki i odmienny sposób – będą już przedmiotem wykładów Modernizm, postmodernizm, architektura. Bo przecież wcale nie jest oczywiste, co wspólnego – poza nazwą – ma swoboda późnego modernizmu, reprezentowana przez gmach Biprohutu, usytuowany naprzeciwko gliwickiego Dworca, z secesyjną kamienicą ze zbiegu ulic Częstochowskiej i Wiktora Gorzołki, którą uznać można za wzorcowy przykład „Modern Style” przełomu XIX i XX wieku. Czyli już w obrębie architektury kwalifikowanej jako modernistyczna napotykamy różne tendencje stylowe. A cóż dopiero powiedzieć o postmodernizmie, skoro swego czasu mianem postmodernisty określony został nawet Jerzy Nowosielski. Choć dziś ujmowanie architektury przez pryzmat stylu wydaje się oczywistością, to właśnie ono stanie się przedmiotem wykładu. Jak bowiem wskazuje Wojciech Bałus, pojawienie się nowoczesnego pojęcia stylu w końcu XVIII stulecia i odniesienie go do architektury miało ściśle określony, historyczny charakter. Okazuje się ono powiązane z nowym, właściwym dla nowożytności rozumieniem sztuki i piękna, w którym odwrócona zostaje ich relacja (sztuka z umiejętności wykonania czegoś właściwie staje się jedyną sferą wytwarzania piękna), a także z ideą procesu dziejowego, ze świadomością historyczną relatywizującą zarówno wszelkie wartości, jak i formy, do określonego momentu na ścieżce historycznego rozwoju. W trakcie wykładu opowiemy między innymi o tym, jak za pomocą pojęcia stylu Goethe poradził sobie z szokiem, który wywołał w nim widok doryckiej świątyni w Paestum, a także wyjaśnimy, dlaczego pojęcie stylu stało się klinem, jaki rodząca się w końcu XVIII stulecia estetyka wbiła między architekturę a budowanie, czyniąc tę pierwszą przedmiotem sztuk pięknych. Pytając o przyczyny powiązania piękna z dziedziną wrażeń zmysłowych, które dokonało się w obrębie estetyki, dotrzemy do tzw. kartezjańskiego przełomu, który dokonał się u świtu nowożytności. To w jego horyzoncie kształtowała się ta postać kultury, którą dziś nazywamy nowoczesną. Również ponowoczesność, której nadejście zwiastują postmoderniści, nie wydaje się poza ten horyzont wykraczać. W trakcie wykładu postaramy się wykazać, że ujmowanie architektury przez pryzmat stylu, a także budowanie w stylu, samo już jest wyrazem nurtu kulturowego, określanego mianem modernizmu, i optyki nowoczesnej. Być może konkluzją naszych rozważań stanie się twierdzenie, że stylem modernizmu (i postmodernizmu) w architekturze jest budowanie w stylu.

Na wykład p. Ewy Chudyby pt. Architektura i pojęcie stylu, który odbędzie się na platformie ZOOM, zaprosimy 22 września o godz. 18.00.

Popularność terminów: modernizm i postmodernizm jest proporcjonalna do trudności, na jakie napotyka każdy, kto chciałby je zdefiniować. Dlatego w trakcie cyklu wykładów spróbujemy przybliżyć ideowe zaplecze nurtów i zjawisk w obrębie kultury, które określamy za pomocą tych kategorii, i zastanowimy się, jak pod ich wpływem kształtują się architektura i nasze jej rozumienie. Szczególnie istotne będą właściwe dla modernizmu i postmodernizmu obrazy świata – to, jak i co budujemy, nie pozostaje bowiem bez związku z wyobrażeniami na temat rzeczywistości. Podczas trwających do czerwca 2022 r. spotkań zastanowimy się między innymi, od kiedy w architekturze zaczyna się nowoczesność i dlaczego Fausta, głównego bohatera poematu Goethego, uznawać można za pierwsze wcielenie Roberta Mosesa, który pasmami autostrad przeorał nowojorski Brooklyn. Odpowiemy też na pytania, czy wieża Babel może stać się symbolem architektury postmodernistycznej i czym różni się Nike z Linz od Nike z Samotraki. Przedmiotem wykładów będą także kwestie, czy architektura może brać udział w sporze o istnienie świata, który zapoczątkowało wątpiące cogito Kartezjusza, a także czy może uczestniczyć w napaści kultury na strukturę społeczną. Zastanowimy się także, czy przedstawicielom ruchu nowoczesnego w architekturze bliżej do Platona czy do Arystotelesa. I co wspólnego z modernizmem i postmodernizmem mają gnostycy? Omówimy także różnicę między symbolem, znakiem symbolicznym i komunikatem w architekturze, jak również przyczyny i konsekwencje tego, że współcześni architekci i badacze architektury pierwszoplanowo ujmują ją w kategoriach dyskursu czy narracji znaczeniowej. Towarzyszyć nam będzie również pytanie, czy w nurtach i zjawiskach kultury określanych za pomocą kategorii: modernizm, postmodernizm, nowoczesność, ponowoczesność faktycznie wyczerpuje się to, co nazywamy naszą współczesnością.

Autorką wykładów i prowadzącą jest pani Ewa Chudyba: Namysł nad sposobem, w jaki modernizm i postmodernizm przejawiają się w architekturze i wpływają na jej rozumienie, prowadziłam, przygotowując – pod kierunkiem profesora Pawła Taranczewskiego – rozprawę poświęconą architekturze sakralnej projektowanej przez Stanisława Niemczyka (1943–2019). Jego realizacje są najczęściej określane jako postmodernistyczne, choć zdarzyło się także, że przypisywano go do modernizmu. Jednym z celów mojej pracy było wykazanie, że taka kwalifikacja jest co najmniej dyskusyjna. Sam Niemczyk wielokrotne dystansował się od określania go jako postmodernisty, a polski międzywojenny modernizm bardzo cenił między innymi za to, że widział w nim niezgodę na, jak mówił: modernizm książkowy spod znaku Corbusiera, van der Rohego, Gropiusa czy Johnsona. Co więcej, w trakcie jednego z wywiadów, które z nim prowadziłam, poprosił mnie, by refleksję nad projektowaną przez niego architekturą umieścić w kontekście namysłu nad różnicą pomiędzy kategoriami: współczesność i nowoczesność. Prezentowane tu analizy są wynikiem badań, do jakich mnie zainspirował.

XIX Gliwickie Dni Dziedzictwa Kulturowego – Bieguny modernizmu

17 września, godz. 18.00

Bieguny gliwickiego modernizmu (platforma ZOOM)

Zapisy

18 września, godz. 11.00-15.00

Zawiązki i owoce przedwojennego modernizmu niemieckiego (1900–1939)

Zbiórka: Kamienica u zbiegu ulic Wiktora Gorzołki i Częstochowskiej, trasa obejmuje 20 obiektów.

19 września, godz. 11.00-15.00

Plon powojennego modernizmu polskiego (1945 – dziś)

Zbiórka: Urząd Miejski, ul. Zwycięstwa 21 (przed wejściem głównym), trasa obejmuje 15 obiektów.

Zapisy na wycieczki piesze prowadzimy pod numerem tel. 783 560 006 – decyduje kolejność zgłoszeń. Jedna osoba może zarezerwować 4 miejsca. Osoby niepełnoletnie muszą brać udział w wycieczkach pod opieką dorosłych.

Muzeum zastrzega, że ze względu na stan epidemii uczestnicy wydarzeń zobowiązani są do przestrzegania zasad sanitarnych, m.in. dystansu społecznego. Wydarzenia mogą zostać odwołane bądź mogą zostać wprowadzone dodatkowe ograniczenia dotyczące liczby uczestniczących w nich osób.