„Autorytety parlamentarne. Wzorce i wzory osobowe w Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku”

Urszula Świderska-Włodarczyk

To nie jest książka o parlamentaryzmie w rozumieniu dosłownym. Nie dotyczy zasad prawnych, ustrojowych i organizacyjnych, jak i aktów, ustaw i konstytucji. Natomiast jest to praca jak najbardziej mieszcząca się w orbicie tematyki sejmowej. Odnosi się bowiem do ludzi, którzy zasady władzy ustawodawczej współtworzyli, którzy podpisywali się pod wszelką dokumentacją, wyznaczając tym samym kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej i którzy wreszcie w historii parlamentaryzmu polskiego zapisali się jako autorzy norm etycznych oraz wymogów profesjonalnych, adresowanych do każdego posła i senatora. Część z nich sama owe normy uosabiała, stając się nośnikiem wzorów rzeczywistych. Inni zaś zaznaczyli swoją obecność jako twórcy odpersonalizowanych, choć spersonifikowanych wizerunków, czyli wzorców. Wszyscy oni stali się autorytetami bądź twórcami autorytetów, a więc punktów moralnego i profesjonalnego odniesienia, dla wielu pokoleń szlacheckich reprezentantów. Przy tym większość z ówczesnych zaleceń nadal pozostaje aktualna i obowiązująca.

Nie można pisać o parlamentarnych autorytetach w oderwaniu od szlachty. To ona, korzystając z zapisów średniowiecznego prawa rycerskiego, uzupełnionego przez kolejno zdobywane przywileje, a także dzięki sprzyjającej koniunkturze politycznej, znaczonej narodzinami dwuizbowego sejmu (senat i izba poselska), stała się rzeczywistym współdysponentem władzy. Inna jakość szczególnie uwidoczniła się w epoce nowożytnej. Dynamicznie zmieniającą się rzeczywistość znaczyły przeobrażenia gospodarcze (rozwój folwarku), polityczne (ruch egzekucyjny), religijne (reformacja i kontrreformacja), kulturalne (renesans i barok). Nowe czasy potrzebowały nie tyle nowych profesji, ile przedefiniowania już istniejących. Dawne wzorce króla, rycerza i świętego okazały się niewystarczające. Obok albo zamiast nich musiało znaleźć się miejsce dla nowoczesnego gospodarza, dowódcy wojskowego i żołnierza, dyplomaty i urzędnika oraz tytułowego parlamentarzysty. Wprawdzie ten ostatni, tak jak zresztą pozostali, fizycznie funkcjonował już w epoce poprzedzającej, niemniej dopiero odrodzenie przyniosło kodyfikację jego kompetencji i doprecyzowało pozamerytoryczne wymogi, czyli wzory i wzorce, a w ostatecznej konsekwencji autorytety.

Zanim jednak nastąpi omówienie owych autorytetów, trzeba w pierwszym rzędzie określić tytułowego bohatera niniejszych rozważań. W oczywisty sposób parlamentarzysta, jako uczestnik i kreator życia sejmowego, związany jest z aktywnością realizowaną na forum parlamentu. Wiadomo przy tym, że władza ustawodawcza nie stanowi monolitu. Rozbieżności między proweniencją i kompetencjami izby poselskiej i senatorskiej dotyczą wielu aspektów. Ta pierwsza pochodzi z wyboru społecznego, a więc jest czasowa i incydentalna, choć nie wyklucza powtarzalności kadencji. Druga zaś to przedłużenie i następstwo godności urzędniczych, przez co nabiera charakteru stałego i dożywotniego. Posłem może być każdy szlachcic, nie wykluczając osiadłych na danej ziemi magnatów, natomiast senatorów najczęściej rekrutowano z górnej warstwy szlacheckiej. Poseł jest reprezentantem środowiska lokalnego, senator zaś to przede wszystkim przedstawiciel swojej warstwy i tronu. Następstwem tej sprzeczności był antagonizm szlachecko-magnacki, który władcy wielokrotnie wykorzystywali do realizacji własnych celów, a także różnice widoczne w lansowanych wzorcach i wzorach osobowych przedstawicieli obu izb.

W naturalny sposób z działalnością sejmową związani są także urzędnicy i dyplomaci. Senator bowiem zawsze jest przedłużeniem urzędnika. Jego kompetencje doradcze stanowią prawny skutek stanowisk administracyjnych. Poseł często bywał urzędnikiem, ale godność ta nie należała do warunków sine qua non jego wyboru. Natomiast dyplomata mógł być zarówno senatorem, jak i posłem, choć zdarzali się także legaci powoływani spoza stanu szlacheckiego ze względu na ich osobiste kontakty i znajomość specyfiki kraju, do którego wysyłano misję. W każdym wypadku była to funkcja okazjonalna, uzależniona od potrzeb dyktowanych przez potrzeby polityki zagranicznej.

O ile określenie postaci parlamentarzysty jest stosunkowo proste i oczywiste, o tyle pojęcia autorytetów, wzorców i wzorów osobowych wymagają nowego zdefiniowania. Przesądza o tym przede wszystkim fakt posługiwania się tymi terminami przez reprezentantów różnych dyscyplin naukowych. W swoich rozważaniach odwołują się do nich pedagodzy, literaturoznawcy, socjologowie, politolodzy, psycholodzy, a także historycy. Stąd też doczekały się one wielu komentarzy i definicji, pisanych z różnych perspektyw badawczych. Żadna z nich jednak nie okazała się koherentna z zagadnieniem rozpatrywanym na kartach niniejszej publikacji. Ten brak zdeterminował treść pierwszego rozdziału, który – po krótkim przeglądzie dotychczasowych ustaleń – przynosi nową propozycję, pisaną z punktu widzenia historyka, dla określenia istoty wzorców fikcyjnych, wzorów rzeczywistych i ich wypadkowej, czyli autorytetów. W ten sposób wyznaczono też kolejność i treść następnych rozdziałów. Złożyły się na nie poszczególne aspekty przyjętej definicji w postaci uwarunkowań genealogicznych, osobowościowych, profesjonalnych i społecznych. Wszystkie one pozostają wspólne zarówno dla wzorców, jak i wzorów, choć pierwsze mają charakter postulatywny i normatywny, drugie zaś normatywno-behawioralny i rzeczywisty. W zgodzie z tym podziałem rozdział drugi został poświęcony wzorcom fikcyjnym, trzeci zaś wzorom rzeczywistym. Taka konstrukcja pozwoli na finalne porównanie obu aspektów autorytetu i wskazanie, na ile pozostają one względem siebie koherentne, na ile uzależnione od środowisk ich powstawania, na ile postulowane, akceptowane i realizowane.

Zasygnalizowany podział na wzorce fikcyjne i wzory uosabiane przez autentyczne postaci w pewnym sensie determinują wykorzystane źródła. Te ostatnie datowane są na XVI i XVII stulecie i tego okresu dotyczy zakres chronologiczny niniejszego opracowania. Nie oznacza to, że zawarte w nich postulaty – przynajmniej w wymiarze świadomościowym i werbalnym – nie pojawiały się już wcześniej. Niemniej to dopiero czasy nowożytne przyniosły ich kodyfikację, potwierdzając ostatecznie rzeczywistą obecność. Bogactwo piśmiennicze, jakim dysponujemy w odniesieniu do badanego okresu, zmusza w pierwszym rzędzie do przeprowadzenia selekcji dostępnych źródeł pod kątem ich wartości poznawczej. W następnej kolejności zaś należy dokonać podziału na te, które generują wzorce fikcyjne, i te, które poświadczają ich obecność w działaniach konkretnych osób, czyli wzory rzeczywiste. Do pierwszej grupy trzeba zaliczyć popularne wówczas zwierciadła i poradniki, a w dalszej kolejności mowy sejmowe, traktaty pedagogiczne, artykuły wojskowe, kazania, pisma polityczne oraz różnego rodzaju twórczość o charakterze parenetycznym. Na drugą składają się biografie, mowy pogrzebowe i testamenty, pamiętniki i diariusze, sylwy i instrukcje rodzicielskie oraz piśmiennictwo naznaczone panegirycznie. Niewątpliwe bogactwo źródłowe nie pozwala na wykorzystanie ogółu dostępnej spuścizny pisarskiej. Zmusza do jej selekcji pod kątem ładunku informacyjnego i reprezentatywności. Szczegółowe omówienie wykorzystanej literatury znajdzie miejsce w rozdziale poświęconym definicji, a pełny jej wykaz przyniesie zamieszczona na końcu bibliografia.