„Homo militans. Rycerskie wzory i wzorce osobowe w średniowiecznej Polsce”

Urszula Świderska-Włodarczyk

Kilka słów zamiast wstępu

Homo militans nie jest publikacją przypadkową. Z jednej strony wpisuje się w autorską serię wieloletnich badań nad wzorcami i wzorami osobowymi, z drugiej strony zaś nawiązuje do książki Homo nobilis, wydanej w 2017 roku przez PWN. Ta ostatnia wiąże się z nową definicją i metodą, a także z niekonwencjonalnym doborem źródeł w postaci staropolskich zwierciadeł. Pozwoliły one na uchwycenie ciężaru gatunkowego i struktury stanowej aksjologii, a w ostatecznym rozrachunku zaowocowały odpersonalizowanym portretem doskonałego szlachcica, rozumianym jako propagowany i akceptowany wzorzec osobowy.

Wzorzec szlachcica jest konstruktem specyficznym dla danego czasu i określonej formacji społecznej. W żadnym wypadku jednak nie stanowi bytu samoistnego i odosobnionego. Krystalizuje się bowiem na drodze mentalnej ewolucji, a co za tym idzie musi uwzględniać kulturowy dorobek wypracowany przez epoki wstępne: starożytność i średniowiecze. Stąd też nietrudno dostrzec w nim echa greckiej odwagi, rzymskiej skuteczności wojennej i rycerskiego etosu. Zwłaszcza ten etos w znaczącym stopniu zdeterminował kształt nowożytnych wzorców osobowych. W tym kontekście prezentowana praca ma podwójny cel. Pierwszy sprowadza się do wskazania na proweniencję podstawowych założeń wzorca szlacheckiego, dzięki czemu będzie stanowić dopełnienie zapisanego wcześniej obrazu homo nobilis. Drugi, ewidentnie nadrzędny, dotyczy rekonstrukcji wzorca rycerskiego dokonanej na podstawie analizy postaw i wartości godnego naśladowania homo militans, reprezentowanego przez wybitne osobowości Polski Piastów i pierwszych Jagiellonów i utrwalonego w rodzimych źródłach narracyjnych. Tytułowy homo militans jest pojęciem o szerokim ładunku znaczeniowym. W dosłownym tłumaczeniu z języka łacińskiego

HOMO MILITANS

oznacza człowieka walczącego, utożsamianego nie tylko z uniwersalnie rozumianym żołnierzem i związaną z nim aktywnością militarną, ale także z tymi postaciami, które zmagają się z własną słabością i przeciwnościami przynoszonymi przez los. Stąd też za zasadne uznano uzupełnienie tytułu przewodniego i doprecyzowanie w podtytule zakresu chronologicznego i merytorycznego tego opracowania. W tym kontekście polski rycerz (miles) wieków średnich jest rozumiany jako przedstawiciel feudalnej elity, równej wobec prawa, choć zróżnicowanej pod względem ekonomicznym, zobligowanej do służby zbrojnej, wyróżnionej możliwością piastowania urzędów i współdecydowania o losach państwa, złożonej z posiadaczy ziemskich zarządzających własnymi dobrami.

Wynika z tego, że wbrew powszechnemu przekonaniu rycerskie wzory osobowe, a co za tym idzie propagowane wzorce, nie mogły się ograniczać wyłącznie do sfery militarnej i dworskiej. Musiały uwzględniać także pozostałe powinności, podyktowane różnorodnością stanowych ról, wpisanych w zmienność upływającego czasu. W ten sposób doszło do wypracowania aksjologicznych norm, czytelnych później we wzorcach szlacheckich, powstańczych, niepodległościowych i obywatelskich. Co więcej, większość z nich pozostaje aktualna w czasach nam współczesnych. Rycerskość, co udowodniła Maria Ossowska, to istotny rys moralny wzoru osobowego gentlemana, dalej składnik etyki żołnierskiej, istotna wartość podnoszona przez członków rozmaitych organizacji w rodzaju bractw kurkowych i rycerskich, związków zrzeszających harcerzy i kombatantów. Do norm wypracowanych przez rycerstwo odwołują się sportowcy, co szczególnie unaocznia stawiany przed nimi obowiązek przestrzegania zasady fair play. Średniowieczne archetypy propagują moraliści, literaci i szeroko rozumiani twórcy kultury, dzięki którym takie pojęcia jak honor, wierność danemu słowu, dbałość o dobre imię weszły do żelaznego kanonu obowiązujących norm. Te ostatnie są systematycznie wzmacniane przez kult dla obyczaju rycerskiego. Widoczny jest on chociażby w obrzędowości promocji oficerskiej, w popularnych praktykach pasowania na ucznia, w cyklicznych rekonstrukcjach bitwy grunwaldzkiej, regularnych festiwalach i turniejach organizowanych na cześć dawnych wojowników, a także w rozmaitych imprezach okolicznościowych. Z tej samej przyczyny zainteresowaniem cieszą się karczmy i restauracje określane mianem „rycerskich”, serwujące staropolskie jadło. Ewidentny sentyment do tradycji, u której podstaw legły dokonania średniowiecznego rycerstwa, przejawia się w popularnych powiedzeniach, piosenkach i pozytywnym stereotypie, który każe te dokonania oceniać dodatnio i uznawać za ciągle aktualne i obowiązujące.

***

Spis treści

KILKA SŁÓW ZAMIAST WSTĘPU

I. WPROWADZENIE

II. UWARUNKOWANIA GENEALOGICZNE

Urodzenie i szlachectwo

Wychowanie i edukacja

Aparycja

Kryterium wieku

Majętność

III. UWARUNKOWANIA OSOBOWOŚCIOWE

Cnoty militarne

Cnoty społeczne

Cnoty religijne

IV. UWARUNKOWANIA PROFESJONALNE

Rycerz

Urzędnik

Gospodarz

Dworzanin

HOMO MILITANS

V. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNE

W kręgu rodziny

W służbie króla i państwa

W służbie Bogu i Kościołowi

PODSUMOWANIE

Bibliografia

Indeks osób

Spis ilustracji