Mistrzowie polskiego baroku: Marcin Józef Żebrowski

Narodowe Forum Muzyki

9 sierpnia 2019 roku ukaże się premierowy album Narodowego Forum Muzyki, nagrany przez znakomitych solistów oraz Chór NFM i Wrocławską Orkiestrę Barokową pod dyrekcją Andrzeja Kosendiaka – tegorocznych laureatów Fryderyka w kategorii „Album roku – muzyka chóralna, oratoryjna i operowa”. Jest to kolejny krążek wydany w ramach cyklu prezentującego twórczość mistrzów polskiego baroku pod dyrekcją Andrzeja Kosendiaka. Na płycie znalazły się Magnificat, Rorate coeli i Missa Pastoritia tworzącego na Jasnej Górze Marcina Józefa Żebrowskiego.

***

Symbole i znaki zajmują bardzo ważne miejsce we wszystkich sferach naszego życia. Porządkują świat, pomagają w jego zrozumieniu, dają poczucie identyfikacji. Mając kulturowo wielkie znaczenie, funkcjonują jako nośniki idei i emocji. Ich obecność jest charakterystyczna dla religii, lecz także dla sztuki – już od starożytności posługiwano się nimi w każdej wypowiedzi artystycznej.

Jednym z najważniejszych polskich symboli jest obraz Czarnej Madonny – ikona otoczona szczególnym kultem religijnym, mająca ponadto ogromne znaczenie historyczne. Podobnie zresztą jest z samym sanktuarium na Jasnej Górze, które, będąc od setek lat celem licznych pielgrzymek, jest wszak niezwykle istotnym miejscem na mapie dokonań w dziedzinie sztuki, a szczególnie sztuki muzycznej. W XVIII wieku Jasna Góra była prężnie działającym ośrodkiem kulturalnym, co potwierdzają pochodzące z tamtego czasu zbiory zachowane w archiwum klasztoru oo. paulinów. Zawarte na niniejszym albumie dzieła Marcina Józefa Żebrowskiego są najdoskonalszym przykładem późnobarokowej twórczości europejskiej – zarówno od strony formalnej, jak i wziąwszy pod uwagę kunszt, retorykę, walory brzmieniowe oraz ładunek emocjonalny. Te wszystkie cechy stawiają twórczość kompozytora na równi z uznanymi dziełami powstającymi ówcześnie w innych krajach, a także świadczą o najwyższym poziomie muzyki polskiej XVIII wieku.

W prezentowanym nagraniu zastosowaliśmy – zgodny z praktyką wykonawczą z tamtego okresu – męski zespół wokalny, w którym partię najwyższego głosu wykonuje sopran chłopięcy. Ten jednorodny skład doskonale się sprawdził – okazał się wyjątkowy przede wszystkim ze względu na jedyne w swoim rodzaju możliwości brzmieniowe.

Ufamy, że Państwo zachwycą się genialnymi dziełami Marcina Józefa Żebrowskiego i, podobnie jak my podczas przygotowań i nagrań, będą się w nich rozsmakowywać w miarę poznawania. Mamy także nadzieję, że Jasna Góra ponownie stanie się, podobnie jak przed wiekami, symbolem i synonimem najwyższego kunsztu artystycznego.

Andrzej Kosendiak, tekst zamieszczony w booklecie albumu

***

Magnificat, Rorate coeli i Missa Pastoritia należą w zgodnej opinii znawców twórczości Żebrowskiego do jego najlepszych dzieł. Są to kompozycje typu kantatowego, w których tekst liturgiczny (w tym także niektóre części mszalne) został podzielony na mniejsze odcinki, niekiedy opracowane przez kompozytora prawie jak samodzielne utwory, skontrastowane pod względem nastroju, rodzaju obsady wokalno-instrumentalnej, a nawet stylu. (…)

W XVIII wieku ranga nieszporów w niedziele i inne święta roku kościelnego była wyższa niż głównej mszy (tzw. sumy). Oprawa muzyczna składających się na to nabożeństwo psalmów i Magnificat musiała więc być okazała, czego przykładem jest Magnificat Żebrowskiego w tonacji G-dur, zbudowane z jedenastu skontrastowanych sekcji. (…) Wyjątkowy urok Magnificat kryje się w częściach solowych, niezwykle zróżnicowanych wyrazowo i stylistycznie. W pierwszej połowie kompozycji dominują arie o pełnych wdzięku melodiach, charakterystycznych dla włoskiego, operowego stylu galant. (…) W drugiej połowie Magnificat króluje styl wyraźnie starszy, barokowy, bardziej typowy dla pierwszego trzydziestolecia XVIII wieku niż jego środka. (…)

Rorate coeli to introit otwierający poranną adwentową mszę wotywną poświęconą Najświętszej Maryi Pannie. Opracowanie Żebrowskiego zachowało się w rękopiśmiennej kopii opatrzonej datą 1752, co w przybliżeniu określa czas powstania tej kompozycji. Składają się na nią trzy sekcje: chorałowa intonacja pierwszego słowa introitu, swobodne, wielogłosowe opracowanie wersetu psalmowego Benedixisti Domine (z efektownym, pełnym energii akompaniamentem orkiestry) oraz podwójna fuga, stylistycznie bardziej bliska fugom klasycznym niż barokowym, podejmująca słowa Rorate coeli.

Powstanie bożonarodzeniowej Missa Pastoritia datowane jest przez Remigiusza Pośpiecha na koniec głównego pobytu Żebrowskiego na Jasnej Górze. (…) Pasterski nastrój można dostrzec od razu w Kyrie. Pierwszą sekcję tej części mszalnej otwiera intonowany przez skrzypce krótki motyw melodyczny o wyraźnie ludowym, mazurowym posmaku. Natomiast druga sekcja tej części jest skoczna niczym krakowiak i zawiera krótkie, burdonowe odcinki, jakby grane przez wiejską kapelę. Muzyka ta, zgodnie z konwencją epoki, pojawia się również na zakończenie mszy w dwuczęściowym Agnus Dei – Dona nobis pacem. Podobne burdonowe brzmienia kompozytor wprowadził też w polifonicznym zakończeniu Glorii, którego muzyka zostanie później użyta dwukrotnie jako opracowanie sekcji Osanna in excelsis w części Sanctus. Tak jak w Magnificat uwagę przyciągają wirtuozowskie ustępy solowe tej mszy: w Glorii – aria sopranowa Domine Deus oraz duet tenoru i basu z koncertującą parą trąbek Quoniam tu solus Sanctus, a w Sanctus – wspaniała aria altowa Benedictus z koncertującą partią skrzypiec, którą zapewne Żebrowski skroił na miarę własnych, niemałych umiejętności gry na tym instrumencie. Zadziwia też łatwość kompozytora w pisaniu w dwóch stylach – chóralne Qui tollis peccata mundi z części Gloria porusza pełną barokowego patosu, schromatyzowaną melodią, towarzyszącą – zgodnie z tradycją – błagalnej prośbie wiernych miserere nobis („zmiłuj się nad nami”), podczas gdy zwarte formalnie, trzyczęściowe Credo odznacza się wczesnoklasyczną lekkością wyrazu.

Anna Ryszka-Komarnicka, fragment eseju zamieszczonego w booklecie albumu