Rysunek 1. Herb Gotlandii. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/Gotlands_l%C3%A4ns_vapen.png

1. Wstęp

Dlaczego to właśnie Gotlandia została wybrana jako temat tej pracy? Skłoniło mnie do tego parę powodów. Przede wszystkim, wyspa ta, jakby stercząca samotnie pośrodku Bałtyku, zwraca na siebie uwagę, chociażby tylko podczas patrzenia na mapę. A więc, rozstrzyga jej położenie. To położenie właśnie pociągnęło za sobą wszystkie inne przyczyny, dzięki którym Gotlandia jest dziś taka, jaka jest. Jej dzieje są niezwykle ciekawe, co dziś przekłada się na zabytki, ludność, turystykę. Wszystkie te okoliczności niezwykle mnie ciekawią, więc postanowiłem co nieco napisać.

Rysunek 2. Mapa Gotlandii z roku 1626 autorstwa Andreasa Bureusa http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7f/Gotland%2C_1626_map_by_Andreas_Bureus.jpg

2. Środowisko geograficzne

Gotlandia jest największą wyspą na Morzu Bałtyckim, położoną w jego południowej części. Leży 90 km na wschód od Szwecji, do której należy. Jest wybitnie nizinna, jej najwyższe wzniesienie liczy zaledwie 83 metry nad poziomem morza. Wyspa stanowi równinę zbudowaną przeważnie z górnosylurskich wapieni, pokrytą rozmaitymi jeziorami oraz lasami iglastymi. Ma duże znaczenie strategiczne (komunikacja – handel, turystyka, wojskowość), z powodu jej dogodnego położenia. Klimat łagodny.

Sama wyspa ma 2960 km2 powierzchni. Gotlandia stanowi również osobny szwedzki okręg (län) oraz gminę (kommun) o łącznej powierzchni 3140 km2 - w ich skład wchodzi parę mniejszych wysepek (np. Fårö czy Lilla i Stora Karlsö). Długość – 176 km. Szerokość – ok. 50 km. Zaludnienie – ok. 57 tysięcy mieszkańców. Największym jeziorem jest Bästeträsk o powierzchni 6,3 km2, najgłębszym zaś Sigvaldeträsk, o największej głębokości ok. 16 metrów.

Ludność Gotlandii stanowią Szwedzi, z których część jest osiadła na wyspie od bardzo dawna oraz używa nawet osobnego skandynawskiego dialektu. Gotlandczycy (szw. Gutar) ci mówią językiem zwanym Gutniska. Język ten dzieli się na dwa dialekty, Laumal (główny) i Faroymal – ten drugi używany na wyspie Fårö. Oprócz tego języka, który wywodzi się z pierwotnych dialektów skandynawskich, istnieje również gotlandzka odmiana „zwykłego” języka szwedzkiego.

Historia geologiczna Gotlandii nierozerwalnie łączy się z analogicznymi dziejami Bałtyku. 11 tysięcy lat temu (plejstocen), wraz z topnieniem lądolodu skandynawskiego utworzył się zbiornik słodkiej wody, tzw. bałtyckie jezioro zaporowe. Do tego doszło połączenie się z wodami Wszechoceanu z dzisiejszego Morza Północnego. Nastąpiło wymieszanie się wody słodkiej ze słoną, poziomy obu akwenów się zrównały. Cofanie się lądolodu spowodowało wypiętrzanie się tego, co było dnem. Teren będący w przyszłości Gotlandią „wystawał” najbardziej.

Na wyspie położone są rozległe lasy iglaste (sosnowe) oraz łąki, na których prowadzony jest wypas bydła. Tradycyjnymi głównymi zajęciami ludności są: rybołówstwo, rolnictwo oraz rękodzielnictwo. Odnośnie gotlandzkiej turystyki – jest ona w doskonałym stanie, na co składają się różnego rodzaju atrakcje będące ozdobą wyspy. Mowa tu o różnych zabytkach, usługach, pomnikach przyrody. Wybór jest naprawdę duży.
Stolicą wyspy jest miasto (miasteczko) Visby, liczące ok. 24 tysiące ludności. Można w nim obejrzeć doskonale zachowaną architekturę z czasów średniowiecza. Na Gotlandii występują różne formy ukształtowania wybrzeża i powierzchni. Są zarówno skaliste klify jak i piaszczyste plaże. Prócz tego wyspa obfituje w różne ciekawe okazy. W rezerwatach zgromadzono unikalną przyrodę, w rodzaju pingwinów, „rajskich” jezior wyrastających tuż pod ścianą lasu – na użytek głównie turystyczny, oczywiście. Geologia wyspy reklamuje się doskonale zachowanymi jaskiniami ze stalaktytami.
Przyroda ożywiona wyspy również zaciekawia. Z ptactwa możemy wyliczyć gęsi, rybitwy czy ostrygojady. Ze zwierząt lądowych – wszędobylskie króliki.

Rysunek 3. Gotlandzkie owce z rogami – Gutefåret. http://www.rottis.nu/farmen/Gutebaggen.jpg

Jako przylegający do wyspy Gotlandii możemy wyróżnić fragment Bałtyku zwany Basenem Gotlandzkim. Jest to jeden z fragmentów Bałtyku właściwego, obok Basenu Bornholmskiego. Obejmuje tereny od Zatoki Gdańskiej na południu po Wyspy Alandzkie i tzw. Szkier Fiński na północy. Charakterystycznymi dla tego akwenu miejscami są obie głębie: Gotlandzka oraz Landsort. Położone po obu stronach Gotlandii – Głębia Gotlandzka na wschód od niej, liczy 249 metrów głębokości, Landsort zaś –umiejscowiony między Gotlandią a Sztokholmem – osiąga 459 metrów, będąc przez to najgłębszym punktem Bałtyku. Głębia Gotlandzka dodatkowo stanowi beztlenowy obszar dna Bałtyku.

Jak się dostać na wyspę? Z Polski bezpośrednich połączeń nie ma. Można udać się promem Polferries z Gdańska do podsztokholmskiego Nynäshamn a następnie do Visby. Druga możliwość jest podobna – z Gdyni do szwedzkiej Karlskrony, następnie lądem do Oskarshamn i również promem do Visby.

3. Atrakcje turystyczne Gotlandii na tle historii wyspy

Miasto Visby – otoczone jest miejskim murem długości 3,5 km i wysokości 11 metrów, tzw. „Ringmuren”. Liczą one w sobie 3 majestatyczne bramy oraz 36 baszt. Stare Miasto zostało w roku 1995 wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
W mieście leży kilka średniowiecznych kościołów, wartych zwrócenia uwagi chociażby z powodu ich wieku. Zaczynając od najważniejszego – Katedra Najświętszej Maryi Panny pochodząca z wieków XII-XIII, następnie kościół św. Klemensa z wieku XI, kościół św. Ducha z XIII i św. Mikołaja z XIII-XV w. Późniejszymi zabytkami, nie pochodzącymi już ze średniowiecza są przykładowo Dom Burmistrza (XVI-XVIII wiek) oraz Ratusz, pochodzący z wieku XVIII. Leżące w mieście Gotlandzkie Muzeum Historyczne (istniejące od r. 2007) posiada unikalną kolekcję zbiorów obejmujących okres od epoki kamienia łupanego, poprzez czasy wikingów, aż do dnia dzisiejszego. Pośród eksponatów znajdują się kamienie runiczne, wikińskie wyroby ze srebra, miecze i hełmy pochodzące z bitew.
Gotlandzkie Muzeum Sztuki z kolei koncentruje się na zabytkach „delikatniejszych”. Gromadzi kolekcje biżuterii i monet zebranych na przestrzeni wieków – kunsztownie wykonane bransolety i naszyjniki etc.

Rysunek 4. Średniowieczne mury Visby http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c4/Visby_Wall.jpg

Całe to bogactwo Visby i Gotlandia zawdzięczają swojej historii i korzystnemu położeniu geograficznemu. Już w XIII wieku terenami tymi zainteresowała się Hanza. Wiek XIV przyniósł panowanie Danii, przerwane na krótko przez tzw. Braci Witalijskich.
Była to organizacja piratów, oferujących swe usługi różnym władcom i krajom. W roku 1394, po skłóceniu się z duńską królową Małgorzatą, zajęli oni Gotlandię, z Visby czyniąc swoją główną siedzibę. Jednak już po 4 latach zostali stamtąd przegnani. W związku ze swoimi planami dotyczącymi zjednoczenia Skandynawii (unia kalmarska 1397), królowa Małgorzata szukała możliwych sojuszników i pomocników. W końcu, pod pretekstem „przywracania porządku”, koło Gotlandii pojawiła się flota Zakonu Krzyżackiego. Na wiosnę roku 1398 (marzec/kwiecień) atak z morza kompletnie zaskoczył Braci Witalijskich, którzy opuścili zajęte przez siebie tereny i udali się gdzieś indziej.
Kolejnym ciekawym epizodem w historii Gotlandii było związanie się z nią księcia słupskiego Eryka Pomorskiego (1382-1459), króla trzech królestw skandynawskich. Po wygnaniu go ze Skandynawii osiadł on na wyspie w roku 1440, przebywając tam do roku 1449. Próbując w jakiś sposób odegrać się za utratę swych państw, zainstalował się w Visby, przeprowadzając stamtąd akcje pirackie. Napadał głównie na statki nielubianej przez niego Hanzy. Jak widzimy, wziął on przykład ze swoich poprzedników, Braci Witalijskich. I on, i oni dostrzegali strategiczne znaczenie położenia wyspy i z tego korzystali. Żeby zaspokoić Eryka, ofiarowano mu Gotlandię w dożywotnie władztwo. On jednak kontynuował korsarstwo, przy okazji próbując sprzedać swoją wyspę Zakonowi Krzyżackiemu, Danii lub Szwecji. W końcu jednak został wygnany z niej przez szwedzki atak (1449), po czym wrócił na Pomorze. Umarł w Darłowie, w którym również się urodził.
Od tej pory wyspa wraca pod stabilne panowanie Danii. Trwa ono aż do roku 1645, kiedy to podczas wojny trzydziestoletniej Gotlandia zostaje zajęta przez Szwedów. I tak do dnia dzisiejszego.

Rysunek 5. Zasolenie wód powierzchniowych Bałtyku wg DMI-BSHCmod (DMI - Danish Meteorogical Institute – Duński Instytut Meteorologiczny, BSH - Bundesamt für Seeschifffahrt und Hydrographie – Federalny Urząd ds. Komunikacji Morskiej i Hydrografii) http://baltic.mersea.eu.org/Figures/baltic.png