Dar do średniowiecznej kolekcji

Muzeum Narodowe w Warszawie

Zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie powiększyły się o XV-wieczną, drewnianą rzeźbę przedstawiającą Marię jako Służebnicę w Świątyni. To wyjątkowy przykład prywatnego mecenatu sztuki i filantropii – figura jest darem przekazanym przez badacza i kolekcjonera Eryka Bijzeta. Od 2 czerwca 2022 roku zwiedzający mogą obejrzeć rzeźbę w Galerii Sztuki Średniowiecznej.

Rzeźba przekazana do zbiorów Muzeum powstała u schyłku XV wieku, najprawdopodobniej w warsztacie wrocławskim. W Galerii Sztuki Średniowiecznej towarzyszy innemu przedstawieniu Marii jako Służebnicy. Obie rzeźby są niewielkich rozmiarów (około 70 cm wysokości), co pozwala przypuszczać, że były przeznaczone do prywatnej modlitwy w bocznych kaplicach świątyń. Obie prezentują charakterystyczne cechy ikonografii Marii jako Służebnicy: mają odkryte głowy, rozpuszczone włosy, które szeroko, jak płaszcz, opadają na plecy postaci, noszą przepasane suknie z promieniami przy dekolcie i rękawach. Uwagę zwracają wzory na sukniach obu rzeźb, ponieważ różnią się od zdobnictwa znanego z najpopularniejszych przedstawień tego tematu. Najczęściej bowiem Maria Służebnica nosi suknię ozdobioną kłosami pszenicy, co można łączyć z Pieśnią nad Pieśniami i ukazaną weń wizją Marii jako żyznej gleby, wydającej plon bez zasiewu. Suknię rzeźby, którą Muzeum otrzymało w darze, zdobi natomiast najprawdopodobniej oset, roślina, którą można czasem odnaleźć w przedstawieniach otaczającego Marię ogrodu zamkniętego. Druga rzeźba z galerii ma suknię w liście winorośli, zapowiadające ofiarę Chrystusa.

Apokryficzna tradycja

Przedstawienie Marii jako Służebnicy w Świątyni nie ma swojego źródła w Piśmie Świętym. Wywodzi się z tekstów apokryficznych Protoewangelii Jakuba i Ewangelii Pseudo-Mateusza, spopularyzowanych przez utwory literackie Vita beate virginis Marie et Salvatoris rhythmica i Legenda Aurea. Głoszą one, że rodzice pozostawili trzyletnią Marię w świątyni, aby mogła w niej służyć wraz z innymi dziewicami. Historia ta dała początek uroczystości liturgicznej upamiętniającej prezentację Marii w świątyni. W Kościele wschodnim święto obchodzono już w VII wieku. W świecie zachodniego chrześcijaństwa święto Ofiarowania Marii zostało ustanowione w XIV wieku na 21 listopada. Obrzęd religijny o łacińskiej nazwie representatio figurata został po raz pierwszy odtworzony w Awinionie 21 listopada 1372 roku. Zachował się także tekst autora scenariusza oficjum Świętego Ofiarowania Marii w Świątyni, Filipa de Mézières (1327–1405), z opisem stroju aktorki grającej Marię. W wielu elementach odpowiada on ikonografii Marii Służebnicy w malarstwie i rzeźbie. Mówi o długiej tunice, wąskiej w górnej części i przy mankietach, a szerszej u dołu, przewiązanej paskiem. Znajduje się tam też rozbudowany opis nieokrytej głowy Dziewicy z długimi włosami opadającymi na plecy jak płaszcz.

Mediolański wzorzec

Za pierwowzór przedstawień Marii jako Służebnicy w sztukach plastycznych uważa się srebrną figurę ufundowaną w XIV wieku do katedry w Mediolanie. Rzeźbę tę uważano za cudowną i jej kult był popularny nie tylko wśród lokalnej społeczności, lecz także wśród niemieckich kupców przybywających do włoskiego miasta. Możliwe, że to właśnie oni ufundowali mediolańską figurę. W XV wieku pojawiło się bardzo wiele rzeźbiarskich oraz malarskich kopii cudownego wizerunku z Mediolanu. Powtarzają one wiernie elementy ikonografii Marii jako Służebnicy. Poprzez adorację kopii świętego wizerunku ich fundatorzy chcieli zapewne uzyskać łaski oryginału. Motyw Marii jako Służebnicy był szczególnie popularny na terenach Bawarii, Frankonii i Salzburga, a także na Śląsku. Rzeźba, którą otrzymało Muzeum, jest częścią zjawiska kultu wizerunków Służebnicy opartych na mediolańskim wzorcu.

Dostojne otoczenie wystawy

W półmroku minimalistycznych wnętrz Galerii Sztuki Średniowiecznej światło eksponuje lśnienia złotych zdobień ołtarzy skrzydłowych, obrazów i rzeźb. To dzieła, które powstawały od XIV do XVI wieku i pierwotnie były częścią wystroju kościołów. Pochodzą z różnych regionów Polski – Śląska, Małopolski, Wielkopolski i Kujaw oraz Pomorza. Na wystawie można obejrzeć m.in. Piękną Madonnę z Wrocławia, Poliptyk Grudziądzki, Poliptyk Zwiastowania z Jednorożcem, Tryptyk z legendą świętego Stanisława Biskupa z Pławna i monumentalny ołtarz z Pruszcza Gdańskiego. Towarzyszą im sprzęty liturgiczne, ołtarzyki, obrazy i rzeźby przeznaczone do prywatnej modlitwy. MNW prezentuje najbogatszą i najbardziej różnorodną kolekcję sztuki średniowiecznej w Polsce.