Dokumenty jakobickie

Archiwum Państwowe / Klara Horrie

Nowe jakobickie zbiory edukacyjne dostępne online

Przygotowaliśmy dwa nowe zbiory internetowe dotyczące jakobickich powstań z 1715 i 1745 roku. Po raz pierwszy nauczyciele i uczniowie będą mieli łatwy dostęp do oryginalnych dokumentów, które pojawiły się jako wynik trwającego nadal projektu katalogowania akt rządowych Jerzego I i Jerzego II.

Zbiory składają się z ponad siedemdziesięciu dokumentów, obejmujących szeroki zakres treści oraz opatrzonych uwagami wykładowców, transkrypcjami, tablicami chronologicznymi i genealogicznymi. Nagrania audio większości materiałów sprawiają, że są one dostępne dla szerszej publiczności, tablica na platformie Pinterest nadaje zaś zbiorom żywotności.

Zebrane materiały są fascynujące — wśród nich znajdują się oryginalne mapy ukazujące bitwy pod Culloden i Prestonpans, drukowane broszury jakobickie, pieśń wzywająca elektora Jerzego z Hanoweru do powrotu do domu, a także listy jakobickich żołnierzy do ich żon. Możemy również dowiedzieć się o transportach jakobitów pojmanych po powstaniach oraz o kilku przypadkach zwolenników jakobitów uwięzionych za wznoszenie toastów na cześć xięcia Karola, „Młodego Pretendenta”, i Jakuba, „Starego Pretendenta”.

Możemy przeczytać zeznanie Flory MacDonald o tym, jak pomogła Pięknemu Xięciu Karolkowi, przebranemu za kobietę, uciec po bitwie pod Culloden. Dostępne jest także zdjęcie codziennego stroju xięcia (…).

Zbiory te będą przydatne zarówno dla wykładowców, jak i studentów uczących się o jakobitach, których historia znalazła się w nowym programie nauczania na poziomie szkolnym oraz częściowo w wymaganiach maturalnych. Oba internetowe zbiory opatrzone są wstępem znawcy epoki, profesora Daniela Szechi z Uniwersytetu w Manchesterze.

*****

Czego podręczniki historii nie mówią o jakobitach?

Moja wiedza dotycząca epoki jakobitów była dość pobieżna, a temat ten nigdy nie pojawił się w toku moich studiów historycznych. To zmieniło się, kiedy dowiedziałam się o projekcie katalogowania zbiorów Archiwum Państwowego, któremu przewodzi dr Katarzyna Mair. Ujrzawszy niektóre materiały, jakie pełni oddania wolontariusze odkrywają w aktach rządowych Jerzego I (SP 35) i Jerzego II (SP 36), natychmiast się nimi zafascynowałam, do czego przyczynił się również fakt, iż większość dokumentów nadal jest niezwykle czytelna w ich oryginalnym stanie!

Od razu pomyślałam, jak doskonale byłoby, gdyby dostęp do tych dokumentów miały również szkoły. Skąd bowiem brać materiały źródłowe dotyczące jakobitów, kiedy trzeba w pośpiechu przygotować się na zajęcia? Tak narodził się pomysł utworzenia w ramach strony internetowej Archiwum Państwowego dwóch zbiorów, obejmujących okres powstań jakobickich z roku 1715 i 1745.

Po bliższym zapoznaniu się z dokumentami odkryłam, że jakobityzm to znacznie więcej niż wydarzenia z lat 1715 i 1745. Ludzkie historie, na które się natknęłam, są fascynujące. Przykładowo, w zbiorach znajdują się listy jakobickich żołnierzy do ich żon. Jan Fraser pisze: Moja Droga Duszeńko, zaopiekuj się troskliwie naszym skromnym dobytkiem, a zwłaszcza koniem. Mam nadzieję, że Alexander Grant uczyni dla mnie, co ja uczyniłbym dla niego, gdybym był tam, a on tu. Ruszamy dalej do Anglii, co nie podoba się Regimentowi (SP 54/26/381).

Nie brakuje też zapisów procesów skierowanych przeciwko wznoszącym potajemne toasty na cześć króla za morzem. Jak się dowiadujemy, nałożywszy imitację korony na swój kapelusz, klęcząc, Abraham Burton wypił zdrowie Pretendenta w dzwonnicy kościoła Ashford (SP 44/79A f. 162-3). Wiele jakobickich kielichów przetrwało do dziś, zdobią je tajne symbole, jak liść dębu, biała róża oraz motyl. Przykład [takiego naczynia], który pochodzi z Muzeum West Highland, można zobaczyć na naszej stronie.

Nie brakuje również drobnych szczegółów z życia zwykłych żołnierzy. Z materiałów dotyczących jakobickiej armii, jakie odnaleziono w Penrith (SP 36/73/3/ p.7), dowiadujemy się, że maszerują ze stadami czarnego bydła i owiec, trzema wozami wypełnionymi herbatnikami i serem, które spożywają w południe. Nocą i rankiem zjadają odrobinę owsianki, niosąc ją w skórzanej torbie u boku jako ich jedyne zapasy. Każdy ma miecz i puklerz, pistolet i dirk [długi sztylet o prostym ostrzu].

Niektóre dokumenty zawierają opisy krajobrazów i pogody. Franciszek Philipson, pisząc w urzędzie podatkowym w Edynburgu, powiada: Według starego porzekadła mamy tu dziewięć miesięcy zimy i trzy zimna (SP 54/3/31). Dla żołnierzy, jako że walka w Szkocji była bardzo trudna, ciągłym problemem było poszukiwanie „opału i paszy”, o czym często wzmiankował xiążę Argyll w raportach kierowanych do sekretarza stanu.

Ze zbiorów dochodzą do nas głosy kluczowych postaci okresu, tj. earla Mar, Jakuba Franciszka Edwarda Stuarta (Starego Pretendenta), Karola Edwarda Stuarta (Młodego Pretendenta, zwanego Pięknym Xięciem Karolkiem), Jerzego I, Flory MacDonald, a także xięcia Cumberland. (…)

Znajdziemy tu również mnóstwo materiałów dotyczących propagandy jakobickiej, czego ilustracją niech będzie fragment liczącej 43 wersy pieśni w zbiorze Jacobite Rising 1715: Rebels with a cause?, która zdecydowanie nie przebiera w słowach, nawołując do powrotu Starego Pretendenta oraz zakończenia rządów Jerzego I z Hanoweru (SP 35/40 f. 179). Brzmi ona: Nie będzie już obca szumowina zatruwać naszego tronu. Nie będziemy się już zań wstydzić i desperować. Anglicy i angielski król odbiorą co swoje.

W tych dwóch zdigitalizowanych zbiorach znalazły się również dokumenty ukazujące traktowanie powstańców przez brytyjski rząd po zakończeniu powstań. Na przykład mamy tu rozkazy wydane władzom w imieniu Jerzego I i Jerzego II, aby w związku z dużą liczbą pojmanych losować, którzy z nich staną przed sądem. W zbiorze zatytułowanym The Jacobite Rising 1745: A serious threat to the Hanoverians? zamieściliśmy fragmenty szkicu regulacyj z 28 czerwca 1746, jakie proponowano dla Szkocji, a które miały określać zasady noszenia pledu lub tartanu [szkockiego stroju]. Zniesienie owego stroju po odpowiednim czasie będzie nieskończenie pożyteczne, a gdyby twierdzili, że ów górzysty kraj czyni tenże strój koniecznym (o czym nie jestem przekonany), wtedy należy szczególnie zabronić noszenia szkockiej kraty, jako że jest ona istotą ich stroju (SP 54/32/24).

Tak więc, jeśli interesuje was obcowanie ze źródłami historycznymi dotyczącymi tego okresu, rzućcie okiem na nasze nowe zbiory ponad siedemdziesięciu dokumentów. Ja sama jestem zachwycona, że jakobici pojawili się w programie nauczania szkolnego, a także częściowo w wymaganiach maturalnych.

tłumaczenie: Dawid Świonder, współpraca: Dorota Zimna