Wiktor Carpaccio — „Cud św. Tryfona”

Galeria Zderzak

Wiktor Carpaccio (1460/65 Wenecja – 1526 Koper): Cud św. Tryfona

12 października 2021 – 5 marca 2022 roku

Zderzak staje się Kunstkamerą

9 października Zderzak stanie się Kunstkamerą, uruchamiając pierwszy w Polsce dział sztuki Old Masters – tym samym zapowiadany sześć lat temu kolejny krok w rozwoju Galerii stanie się faktem. Znakiem przemiany Zderzaka z galerii współczesnej w Kunstkamerę jest arcydzieło Wiktora Carpaccia Cud św. Tryfona. Nabyte przez nas w tym roku we Francji, nazwane zostało przez ekspertów Cabinet Turquin z Paryża zachwycającym odkryciem.

Zaginione arcydzieło

Ze względu na klasę artystyczną, widoczną na pierwszy rzut oka, natychmiast po sprowadzeniu do Krakowa oddaliśmy je w ręce pani Iwony Martynowicz, która wykonała konserwację warstwy malarskiej, polegającą na zdjęciu pociemniałego werniksu wraz z późniejszymi przemalówkami. Naszym oczom ukazał się wspaniały obraz, olśniewający grą kolorów, doskonale zachowany. Niebo z zielonego stało się niebieskie, układ świateł zmienił orientację, a brokaty, strzyżone aksamity i jedwabie zabłysły pełnią urody. Odkrycia konserwatorskie i wstępne badania naukowe przeprowadzone w ciągu ostatnich miesięcy wykazały, że autorem obrazu jest Wiktor Carpaccio z warsztatem.

W zbiorach Galerii Narodowej w Waszyngtonie zachował się szkic rysunkowy Carpaccia do grupy dyskutujących filozofów z prawej strony obrazu; XVII-wieczną kopię tego rysunku wykonaną przez malarza Jerzego Bonolę posiada Muzeum Narodowe w Warszawie. To światowa sensacja – reprezentacyjne obrazy Carpaccia malowane na przełomie XV i XVI wieku dla weneckich dobroczynnych bractw religijnych, tzw. scuoli, są wyjątkową rzadkością muzealną.

Losy obrazu

Obraz Cud św. Tryfona może pochodzić ze Scuoli Dalmata di San Giorgio e Trifone, nazywanej Scuolą degli Schiavoni, czyli bractwem Słowian. Po przebudowie budynku Scuoli w połowie XVI wieku pozostało w niej dziewięć obrazów Carpaccia – dziesiąty zaginął. Być może trafił do prywatnego studiolo patriarchy Wenecji lub do kościoła użytkowanego przez bractwo. Św. Tryfon jest patronem Scuoli Dalmata obok św. Jerzego i św. Hieronima. Wszyscy trzej patroni związani są z miastami wybrzeża dalmatyńskiego, skąd pochodzili najlepsi weneccy żeglarze, zasłużeni w obronie republiki. Prawdopodobnie nasz obraz wywieziono do Francji w czasie okupacji napoleońskiej i masowego rabunku weneckich dzieł sztuki w latach 1806–1807.

Malowany z dużą swobodą, szybko i pewnie, mistrzowsko w partiach wykonanych przez Carpaccia, a za takie uważamy grupy postaci z prawej i lewej strony, przypomina nieco scenografię do sztuki teatralnej. Nie można wykluczyć, że inauguracji budynku Scuoli towarzyszyło jakieś widowisko teatralne.

Program ideowy

Treści dzieła są bogate i złożone. Obraz posiada trzy warstwy znaczeniowe: chrześcijańską, historyczną i alegoryczną.

Kanwą chrześcijańską jest żywot św. Tryfona ze Złotej Legendy Jakuba de Voragine. Na naszych oczach św. Tryfon, wezwany przez cesarza rzymskiego Gordiana III, wypędza demona z jego córki Gordiany. Rzecz dzieje się w III w. na dworze cesarskim w małoazjatyckiej Nicei, w obecności przedstawicieli wielu narodów: Arabów, Turków, Egipcjan, Słowian, Etiopów, Persów, Greków. Męczennik Tryfon szczególną czcią cieszy się na Bałkanach, gdzie jego kult związany jest z uprawą winnej latorośli i produkcją wina. Jest patronem portowego miasta Kotor, które przez kilkaset lat należało do Wenecji.

Warstwa historyczna obrazu jest typowa dla wspaniałości sztuki Serenissimy: na scenie, którą tworzy widowisko publicznego egzorcyzmowania Gordiany, widzimy weneckich patrycjuszy, polityków, dyplomatów, wojskowych, duchownych, humanistów, poetów, filozofów oraz dalmatyńskich kupców i żeglarzy – członków Scuoli. Ludzie zgromadzeni na obrazie, żywi i umarli, tworzą wspólnotę historyczną. Ciekawą postacią jest ambasador mamelucki Taghrī Berdī, który we wrześniu 1506 roku przybył do Wenecji z Egiptu, by negocjować traktat handlowy, i z miejsca stał się atrakcją publiczną miasta. Dzięki jego obecności możemy datować obraz z dużą dokładnością.

Warstwa alegoryczna obrazu Carpaccia odnosi się do zmagań republiki weneckiej i całego świata chrześcijańskiego z Imperium Osmańskim i do nadziei wskrzeszenia Hellady żywionej przez uchodźców z dawnego Bizancjum. Nadzieję zwycięstwa nad złem symbolizuje św. Michał Archanioł Archistrategos, tryumfujący nad smokiem, oraz płaskorzeźby umieszczone na cesarskim pałacu. Przemijanie obrazu świata, w przeciwieństwie do wiecznotrwałej sfery boskich idei, symbolizują niszczejące mury pałacu. Złożony program ideowy wskazuje na specyficzną funkcję dzieła Carpaccia – mógł to być obraz fundacyjny, swoisty dokument historyczny, w przeciwieństwie do pozostałych wykonany na desce.

Tajemnice „Cudu”

Obraz ze Zderzaka dostarcza ogromnej ilości informacji. Jest datowany i sygnowany kryptograficznie, jakby i to było częścią wspólnej zabawy. I pod jednym jeszcze względem jest niezwykły – pozwala łączyć krzyżowo i wyjaśnić wiele zagadkowych motywów twórczości Carpaccia. Przykład: twarz mężczyzny z lewej strony w zielonym ubraniu, energicznie wchodzącego w krąg uczestników cudu, jest identyczna z portretem znajdującym się w Muzeum Nortona Simona w Pasadenie, dotąd jedynie przypisywanym Mistrzowi. Dzięki naszemu odkryciu wiadomo już, że obraz z Pasadeny jest dziełem Carpaccia. Cud św. Tryfona z całą pewnością będzie przedmiotem wieloletnich badań i gorących dyskusji historyków sztuki z całego świata. Ze względu na swoją urodę i kosmopolityzm odegra także pewną rolę w dyplomacji kulturalnej, z czego Królewskie Miasto Kraków może się tylko cieszyć.

Galeria jest czynna od wtorku do soboty w godzinach 12.00-17.00. Zapraszamy po telefonicznym umówieniu wizyty.

Galeria Zderzak, aleja Juliusza Słowackiego 58/10, Kraków, tel. 12 257 56 34

opracowanie: Jan Michalski, zdjęcie: Paweł Gąsior