Józef Brandt 1841–1915

Muzeum Narodowe w Warszawie

Muzeum Narodowe w Warszawie

Aleje Jerozolimskie 3

Józef Brandt 1841–1915

22 czerwca – 30 września 2018 roku

Czasy zamarłe zmartwychpowstają pod jego pędzlem, a na widok jednego epizodu mimo woli odtwarza się w duszy cały świat rycersko kozaczy.

Henryk Sienkiewicz

Muzeum Narodowe w Warszawie zaprasza na spotkanie z twórczością Józefa Brandta, jednego z najwybitniejszych polskich malarzy scen bitewnych i rodzajowych. To pierwsza tak szeroka prezentacja dzieł tego artysty. Obejmuje ponad 300 prac z polskich i zagranicznych muzeów oraz kolekcji prywatnych – obrazów olejnych, akwarel i rysunków, a także fotografii warsztatowych. Wyjątkową atrakcją ekspozycji jest aranżacja „wschodniej” pracowni Brandta w Monachium. Wystawa prac tego wielkiego artysty odbywa się w stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości.

Rozszerzona rzeczywistość

W malarstwie Brandta fascynują epicki rozmach, dekoracyjność, bogactwo kolorystyki, znajomość i umiejętność odtworzenia historycznego kostiumu, broni, akcesoriów wojennych, a także brawurowe oddanie bitewnego zgiełku oraz dynamiki ruchu ludzi i koni. Jego twórczość „rozszerza” istniejącą rzeczywistość na dwóch poziomach: innowacyjne sposoby budowania kompozycji oraz przestrzeni w obrazie dają widzowi poczucie uczestnictwa w przedstawionych scenach, tematyka odwołująca się do chlubnej przeszłości Rzeczypospolitej ożywia zaś ducha narodowego. Odbiorcom współczesnym artyście jego twórczość przywracała wiarę w odzyskanie przez Polskę niepodległości – pod urokiem tych krzepiących patriotyczne uczucia barwnych opowieści pozostawał autor Trylogii, Henryk Sienkiewicz, a wraz z nim cała Polska.

Malarska opowieść o przeszłości

Brandt w swojej twórczości opowiada o rycerskich dziejach Rzeczypospolitej i sukcesach militarnych jej wybitnych dowódców – Chodkiewicza, Czarnieckiego, Sobieskiego, z precyzją kreśli portret Kozaków, Tatarów, szlachty oraz rycerstwa. Już w młodości, zafascynowany dziejami XVII-wiecznej Polski, artysta wyprawiał się na wschodnie rubieże dawnej Rzeczypospolitej: na Ukrainę, Podole, w rejony zaporoskich Dzikich Pól. Podróże te wywarły ogromny wpływ na jego wizję malarską. Tworząc epicką opowieść o dawnych dziejach tych ziem, potrafił sugestywnie oddać klimat epoki i specyfikę krajobrazu.

Bitwy, jarmarki i nastrojowy pejzaż

Na wystawie obok najsłynniejszych prac Brandta można również oglądać dzieła pokazywane po raz pierwszy. Zachowano porządek chronologiczny, a wielkoformatowe obrazy są prezentowane w otoczeniu fotografii, rysunków i szkiców olejnych, stanowiących prace przygotowawcze. Ekspozycję uzupełnia multimedialna prezentacja poświęcona zaginionym dziełom artysty.

W pierwszej części wystawy (parter) znajdują się obrazy olejne, akwarele i rysunki z lat 1856–1867. Na przykładzie młodzieńczych prac zestawionych z dziełami powstałymi po rozpoczęciu studiów w akademii monachijskiej zwiedzający mogą śledzić postępy artysty w oddawaniu anatomii i ruchu postaci, operowaniu kolorem i budowaniu kompozycji.

W kolejnych siedmiu salach (I piętro) można oglądać obrazy powstałe w okresie 1869–1913. Z lat 70. XIX wieku pochodzą najważniejsze dzieła batalistyczne Brandta, m.in. Czarniecki pod Koldyngą, jeden z najwybitniejszych jego obrazów. Oprócz scen bitew udokumentowanych źródłowo artysta malował również wyobrażenia potyczek niewielkich grup żołnierzy. Prace te świadczą o dogłębnej znajomości historycznych realiów, charakterystycznych dla danej epoki strojów i uzbrojenia.

Na ekspozycji znajdują się zarówno ujęte panoramicznie, pełne dramatyzmu, porywające rozmachem i siłą ekspresji kompozycje batalistyczne, jak Bitwa pod Wiedniem czy Bitwa pod Chocimiem, jak i niewielkie, kadrowane z bliska sceny rodzajowe z życia Kresów, a wśród nich sceny z jarmarków. Przedstawienia te odzwierciedlają fascynację artysty egzotyczną atmosferą jarmarków, a zarazem odtwarzają malowniczy rozgardiasz placu targowego pełnego ludzi, psów myśliwskich i koni. Często równorzędnymi bohaterami obrazów Brandta są towarzyszące ludziom zwierzęta. Artysta po mistrzowsku kreśli ich zatrzymane w ruchu sylwetki. Dzieła Brandta przyciągają uwagę precyzją oddania detalu.

Wśród prac reprezentujących dojrzałe malarstwo Brandta na uwagę zasługują m.in. dwie wersje przedstawienia królewskiego kuligu w Wilanowie i liryczna w nastroju Modlitwa w stepie, a także obraz Bogurodzica, któremu, jak się wydaje, artysta świadomie nadał symboliczny wymiar, starając się ożywić ducha narodowego.

W pracowni Mistrza

Oddzielną część ekspozycji stanowi zaaranżowana „wschodnia” pracownia Brandta, pozwalająca poznać jego warsztat i najbliższe otoczenie. Monachijskie atelier było zarówno przestrzenią codziennej pracy malarza, jak i reprezentacyjnym salonem. Zgromadził tam kolekcję militariów, wyposażenia jeździeckiego, ubiorów i tkanin oraz innych przedmiotów pochodzących z okresu od XVII do XIX wieku, wykorzystywanych jako rekwizyty do obrazów historycznych. Istotnym punktem na mapie twórczości Brandta był także pałac w Orońsku niedaleko Radomia, gdzie w sielskim otoczeniu artysta oddawał się przyjemnościom życia towarzyskiego oraz prowadził drugą pracownię.

Wydarzenia towarzyszące

Wystawa wieńczy czteroletni okres studiów nad twórczością artysty, których częścią były m.in. szczegółowe badania konserwatorskie. Monumentalny, bogato ilustrowany trzytomowy katalog stanowi kompendium wiedzy o malarzu. Dla zwiedzających przewidziano program towarzyszący, w którego ramach odbędą się m.in. wykłady o związkach twórczości Brandta z literaturą, o znaczeniu prac konserwatorskich w badaniach nad jego dorobkiem oraz o artystach skupionych wokół monachijskiej pracowni Brandta – nieformalnego przywódcy polskiej kolonii artystycznej. Najmłodsi widzowie będą mogli wziąć udział w specjalnie przygotowanych zajęciach, takich jak „W pracowni Józefa Brandta” czy „Warsztaty dla kozaków”. Można również skorzystać z audioprzewodnika oraz z bezpłatnych druków edukacyjnych z informacjami i zadaniami ułatwiającymi aktywne zwiedzanie wystawy.

Kuratorki: Ewa Micke-Broniarek, Agnieszka Bagińska, Zbiory Sztuki Polskiej do 1914 r. Muzeum Narodowego w Warszawie

Współpraca: Krystyna Znojewska-Prokop, Zbiory Sztuki Polskiej do 1914 r. MNW; Anna Masłowska, Zbiory Ikonograficzne i Fotograficzne MNW; Anna Lewandowska, Pracownia Konserwacji Malarstwa na Płótnie MNW