Kraina ryb, czapli i bocianów. Tłoki sądowych pieczęci wiejskich wolnego państwa żmigrodzkiego

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

pl. Powstańców Warszawy 5

Kraina ryb, czapli i bocianów.
Tłoki sądowych pieczęci wiejskich wolnego państwa żmigrodzkiego

30 maja – 27 sierpnia 2023 roku

Kurator wystawy: Artur Hryniewicz

Przedstawiały zwierzęta i różne gatunki drzew występujące w Dolinie Baryczy – takie niezwykłe tłoki pieczętne używane były przez sądy wolnego państwa żmigrodzkiego. Silny związek przedstawień napieczętnych z walorami przyrodniczymi Doliny Baryczy wyróżnia te zabytki sfragistyczne spośród ogromnej liczby pieczęci wiejskich z przedstawieniami Temidy, patronów lokalnych kościołów czy najróżnorodniejszych narzędzi rolniczych. Jest to jedyny w swoim rodzaju i tak zwarty zbiór tego typu artefaktów.

Prezentowane tłoki pieczętne pochodzą z 40 miejscowości (co odpowiada 40 książęcym sądom) żmigrodzkiego wolnego państwa stanowego. Powstało ono po roku 1492 w wyniku wydzielenia części terytoriów księstwa oleśnickiego i nadania im szczególnego statusu prawnego.

W większości są to tłoki z drugiej połowy XVIII w. Czternaście z nich jest datowanych – od 1761 do 1814 r. Na dziesięciu znajduje się też godło rodu Hatzfeldów – kotwa. Jednak to, co dominuje w przedstawieniach napieczętnych, to elementy flory i fauny Doliny Baryczy. Architektura występuje tylko w trzech przypadkach, alegorie w dwóch, zobaczymy również po jednym przykładzie przedstawienia świętego oraz innych postaci ludzkich. Są też narzędzia rolnicze, lecz tylko na tłokach dwóch miejscowości.

Prezentowane tłoki sądowe związane są z kancelaryjną działalnością sołeckiego sądu wiejskiego, który zaistniał na tym obszarze wraz z zachodnią kolonizacją i przejściem poszczególnych miejscowości na prawo niemieckie. Przewodniczącym takiego organu wymiaru sprawiedliwości zostawał sołtys, który miał do pomocy dwóch przysięgłych ławników.

Najstarsze dokumenty wymieniające znanych z imienia sołtysów tego regionu pochodzą z początku XV w. – mówi pan Artur Hryniewicz, kurator wystawy. – Z całą pewnością funkcjonowali już znacznie wcześniej i kierowane przez nich urzędy oprócz uprawnień sędziowskich posiadały jeszcze pełnomocnictwa policyjne i administracyjne. Zajmowały się np. przyjmowaniem skarg, ściganiem sprawców wykroczeń, egzekwowaniem postanowień sądów dworskich, pobieraniem podatków, prowadzeniem listy rekrutów, kontrolowaniem miar i wag, administrowaniem budynkami gminnymi, regulowaniem prac komunalnych, podziałem pastwisk i ugorów itp. Stąd widoczny jest na niektórych prezentowanych tłokach tak duży stopień ich zużycia.

Dopełnieniem tej ekspozycji będą wiejskie tłoki sądowe z innych rejonów Dolnego Śląska oraz zbiór górnośląskich odcisków pieczęci gminnych podarowane Śląskiemu Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności na początku XX w. przez opolskiego nauczyciela dr. Oskara Wilperta.