Mistrzowie włoskiego renesansu

Zamek Królewski na Wawelu

Mistrzowie włoskiego renesansu

W tym samym roku, gdy w Paryżu zakończyła się głośna wystawa Giovanni Bellini. Influences croisées, Zamek Królewski na Wawelu (Wawel 5) ogłasza, że znaczące dzieło mistrza renesansu, Madonna z Dzieciątkiem, będzie eksponowane na stałe w wawelskiej kolekcji. Jest to jeden z najwybitniejszych obrazów włoskich okresu wczesnego renesansu znajdujących się dziś w Polsce. Zwiedzający zobaczą go premierowo podczas pokazu Mistrzowie włoskiego renesansu (17 listopada 2023 – 18 lutego 2024 r.) na II piętrze Zamku. Na tę okoliczność sprowadzono do Krakowa obrazy Jakuba Bassana i Rossa Fiorentina. Pokaz uzupełnią Tycjan i jego Alegoria miłości zestawiona z dziełem Padovanina, pochodzącym z Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu.

– Wszystkie dzieła prezentowane w naszym muzeum świadczą o wielkości królewskiej rezydencji, nawiązując do jej historycznego splendoru. Cieszę się, że udało się przygotować niezwykły pokaz, gdzie prezentujemy dzieła malarskie wielkiego formatu, ważnych i wyjątkowych mistrzów renesansu. Prezentujemy na nim po raz pierwszy „Madonnę z dzieciątkiem” Giovanniego Belliniego, jednego z najwybitniejszych malarzy tego okresu, ale też zestawiamy dwie „Alegorie miłości” Tycjana i Padovanina („naszą” i ze zbiorów Kunsthistorisches Museum w Wiedniu), co jeszcze bardziej podnosi prestiż wawelskich zbiorów. Co więcej, dzieła te stanowią doskonałe uzupełnienie jednej z najcenniejszych w Polsce kolekcji malarstwa włoskiego z XV i XVI wieku, którą można u nas podziwiać – mówi pan prof. Andrzej Betlej, dyrektor Zamku Królewskiego na Wawelu.

Kuratorką pokazu jest pani dr Joanna Winiewicz-Wolska – kierownik Działu Malarstwa Zamku Królewskiego na Wawelu. Historyczka sztuki i badaczka zwraca uwagę, że Jan Bellini wprowadził do malarstwa weneckiego światło i kolor, poetycki, nastrojowy pejzaż i realistycznie malowane figury. Z jego dorobku obficie czerpali tacy wielcy malarze jak Giorgione i Tycjan.

Bellini na Wawelu

Obraz Belliniego namalowany został najprawdopodobniej pod koniec lat osiemdziesiątych lub na początku lat dziewięćdziesiątych XV w. Jest powtórzeniem kompozycji Jana Belliniego zatytułowanej Madonna wśród drzew z 1487 r. (w Galerii Akademii w Wenecji). Nieznacznie różni się od niej w szczegółach – m.in. pejzażem: na obrazie weneckim w tle widoczne są dwa symetrycznie rozmieszczone wysmukłe drzewa, a na wawelskim jedno z lewej strony – powtarza natomiast wiernie pozę Madonny i Dzieciątka. Kolejną kompozycją, na której malarz powtórzył pozy obu postaci i ich wzajemne relacje, jest Madonna z Dzieciątkiem, św. Jerzym i św. Piotrem – również w Galerii Akademii.

Niewykluczone, że obraz wawelski powstał z udziałem warsztatu. Taka praktyka – powielanie cieszących się powodzeniem obrazów, tj. powtarzanie ich kompozycji i kolorystyki według opracowanego przez mistrza pierwowzoru, z nieznacznymi zmianami – była w XV- i XVI-wiecznej Wenecji powszechna. W ten sposób pracował nie tylko warsztat Bellinich (tworzyli go Jakub Bellini oraz jego dwaj synowie: Jan i Gentile), lecz także Tycjan. Autorami owych powtórzeń bywali sami mistrzowie, a pewne partie pozostawiali czasem do wykonania współpracownikom.

Kompozycja ma charakter dewocyjny – przeznaczona była zapewne do wnętrza zamożnego domu. Ma bardzo bogatą ramę, której forma i dekoracja są zbliżone do ramy obrazu weneckiego.

Tycjan i Il Padovanino

Wśród malarzy weneckich XVI wieku największy prestiż zyskał Tycjan (Tiziano Vecellio, 1488/1490–1576). Obrazy zamawiali u niego cesarz Karol V i jego syn król Filip II. Malarz portretował papieża i kardynałów rzymskiej kurii, dożów i patrycjuszy weneckich oraz władców innych włoskich państw.

Artysta twórczo rozwinął osiągnięcia kolorystyczne Belliniego i Giorgiona. W jego dorobku znajdują się prace o różnorodnej tematyce: od scen religijnych i mitologicznych po wyjątkowej klasy portrety. Szczególne miejsce zajmują poesie – przedstawienia inspirowane literaturą zarówno starożytną, jak i renesansową, zawierające często ukryte znaczenia alegoryczne, odnoszące się do osoby zleceniodawcy. Alegorie Tycjana dziś nie zawsze są łatwe do rozszyfrowania, zwłaszcza w przypadku, kiedy brak źródeł archiwalnych. Nie udało się dotąd przekonująco wyjaśnić treści Alegorii miłości małżeńskiej w Muzeum Luwru, uważanej – niesłusznie – za portret markiza Alfonsa d’Avalosa. Jest to o tyle istotne, że kompozycję tę, datowaną na około 1530 r., powtarzano wielokrotnie, zachowując układ postaci, ale modyfikując ich wzajemne relacje i zmieniając szczegóły. Jej wersjami są zarówno wawelska Alegoria miłości, uznana za pracę Tycjana i jego warsztatu, jak i kompozycja o podobnym tytule z Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, hipotetycznie przypisana Aleksandrowi Varotariemu, zwanemu Il Padovanino, późnemu naśladowcy Tycjana. Obie należały do cesarskiej kolekcji Habsburgów w wiedeńskim Belwederze.

Od Belliniego do Fiorentino

Rosso Fiorentino (Jan Chrzciciel di Jacopo di Gasparre, ok. 1494–1540) to jeden z najbardziej oryginalnych malarzy florenckich XVI wieku. Jego obrazy cechuje niespotykana w owym czasie ekspresja zarówno formy, jak i koloru, swoboda twórcza oraz niesłychana wręcz inwencja kompozycyjna, a także realizm graniczący z groteską. Pewne cechy stylistyczne jego dzieł skłaniają do wniosku, że był uczniem lub współpracownikiem Andrzeja del Sarta. Rosso rezygnuje jednak z regularnego, czytelnego układu kompozycyjnego, gdzie figury są zamknięte w formie trójkąta, na rzecz komplikacji póz i gestów postaci ukazywanych w ruchu, często w dramatycznych pozach i odważnych skrótach perspektywicznych, w abstrakcyjnej przestrzeni, ciasno stłoczonych, wypełniających szczelnie cały kadr.

Na wawelskim pokazie znalazła się jego Madonna z Dzieciątkiem i świętymi: Janem Chrzcicielem, Elżbietą i Józefem. To obraz namalowany prawdopodobnie dla prywatnego zleceniodawcy, stąd pewne uspokojenie form, jakkolwiek czytelne są typowe cechy kompozycji Rossa: duże, kadrowane z bliska figury, ciasna przestrzeń, a także dynamiczne pozy zwróconych do siebie postaci: małego Jezusa i św. Jana Chrzciciela. Porównanie z wcześniejszą o 30 lat Madonną z Dzieciątkiem Belliniego pokazuje nie tylko różnice między malarskimi środowiskami Wenecji i Florencji, lecz także wskazuje kierunek, w którym podąży malarstwo XVI wieku.

Religijne obrazy Bassana

Tematyka obrazów Jakuba dal Ponte (ok. 1510–1592), zwanego od miejsca urodzenia Jakubem Bassano (choć przydomek ten pojawia się dopiero pod koniec XVI w.), jest różnorodna. Dominują sceny religijne, w tym zaczerpnięte nie tylko z Ewangelii, lecz także ze Starego Testamentu. Charakterystyczną ich cechą jest rodzajowy charakter – postacie biblijne mają wygląd wieśniaków z Bassano del Grappa, malarz przedstawia też przedmioty codziennego użytku, a w miejsce nieokreślonego, abstrakcyjnego pejzażu wprowadza widoki przypominające rodzime okolice, z dominującym wzgórzem Monte Grappa. Często powtarza ten sam motyw, nieznacznie go modyfikując i adaptując do przedstawienia o innej tematyce. Na wielu obrazach spotkamy sylwetkę pochylonego, klęczącego mężczyzny: raz jest to pasterz bądź jeden z trzech króli kłaniających się Marii i małemu Jezusowi, innym razem miłosierny Samarytanin opatrujący podróżnego, przy czym poza rannego mężczyzny powtarza się także na innych kompozycjach.

1. Giovanni Bellini (1430–1516) i warsztat

Madonna z Dzieciątkiem, Wenecja, po 1487

olej na drewnie, 74,6 × 57,3 cm, sygnowany IOANNES BELLINUS P

2. Tiziano Vecellio (Tycjan, 1488/1490–1576) i warsztat

Alegoria miłości, około 1530

olej na płótnie, 96,8 × 108 cm

3. Alessandro Varotari zwany Il Padovanino (?) (1588–1648)

Alegoria, lata 30. XVII w. (?)

olej na płótnie, 95 × 127 cm

Obraz pochodzi z kolekcji cesarskiej w Wiedniu. Kunsthistorisches Museum, nr inw. 113.

4. Jacopo dal Ponte zwany Bassano (około 1510–1592)

Adoracja pasterzy, około 1550

olej na płótnie, 153 × 220 cm

Miłosierny Samarytanin, około 1540

olej na płótnie, 81,9 × 90,2 cm

własność prywatna, Monako

5. Giovanni Battista di Jacopo di Gasparre zwany Rosso Fiorentino (ok. 1494–1540)

Madonna z Dzieciątkiem i świętymi: Janem Chrzcicielem, Elżbietą i Józefem, około 1514

olej na drewnie, 92 × 71,8 cm

własność prywatna, Monako

Opracowanie: Urszula Wolak-Dudek, dr Joanna Winiewicz-Wolska