Polskie style narodowe 1890–1918

Muzeum Narodowe w Krakowie

Wystawa Polskie style narodowe 1890–1918 jest pierwszą z czterech ekspozycji poświęconych historii nowoczesności w Polsce XX i XXI wieku – organizowanych przez Muzeum Narodowe w Krakowie i zaplanowanych do 2024 roku.

– Na wystawach w serii „4 × nowoczesność” w Muzeum Narodowym w Krakowie chcemy pokazać, że nowoczesność jest ważną częścią polskiego kodu kulturowego. Zapraszamy do dyskusji na temat jej specyfiki, wynikającej z naszej historii, ale i powiązań z przemianami zachodzącymi w świecie. Zagadnienie nowoczesności analizujemy z perspektywy historii sztuki, koncentrując się przede wszystkim na sztukach pięknych, architekturze i designie. Seria „4 × nowoczesność” będzie prezentować różnorodne interpretacje „nowoczesności” w czterech okresach historii Polski. Pierwszy z nich to ostatnie dekady zaborów, drugi obejmie czasy II Rzeczypospolitej, trzeci będzie się koncentrować na Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a czwarty – współczesności, rozpoczętej w 1989 r. wraz z odzyskaną suwerennością w III Rzeczypospolitej. Pierwsza wystawa, zatytułowana „Polskie style narodowe 1890–1918”, dotyczy przełomu XIX i XX wieku, kiedy idee modernizacyjne wiązały się bezpośrednio z odrodzeniem narodowym, promowanym przede wszystkim przez twórców Młodej Polski. Specyfiką tych czasów w całej Europie było poszukiwanie odrębnego stylu, który miał podkreślić narodowe odrębności i aspiracje, zwłaszcza w państwach uznawanych dotąd za europejskie peryferia, w tym szczególnie wśród narodów pozbawionych własnej państwowości i zamieszkujących imperia Habsburgów, Romanowów i Hohenzollernów. Dla twórców nowych stylów głównym punktem odniesienia i inspiracją stała się twórczość ludowa, ponieważ dostrzegano w niej złożone treści ideowe i symboliczne, niezmienione przez wieki, zachowujące pierwotne formy poszczególnych kultur narodowych. W wypadku Polski powstanie nowego stylu miało także potwierdzić kulturową odrębność nieistniejącego państwa od zaborczych mocarstw – mówi autor scenariusza wystawy i pomysłodawca serii „4 × nowoczesność”, pan prof. dr hab. Andrzej Szczerski.

Na wystawie w Gmachu Głównym prezentowanych jest około pięciuset obiektów: obrazy, rzeźby, grafiki, akwarele, rysunki, meble, przedmioty codziennego użytku, plakaty, fotografie, książki, stroje i tkaniny. Większość tych eksponatów pochodzi z kolekcji MNK, około pięćdziesięciu natomiast zostało wypożyczonych z ponad trzydziestu muzeów oraz kolekcji prywatnych.

Przestrzeń Sali Wystaw Zmiennych na parterze została podzielona na pięć części. W pierwszej, centralnej, prezentowany jest ubiór narodowy. Barwne stroje kontuszowe przywodzą na myśl bogate okrycia XVIII-wiecznych magnatów. Kontrastują z nimi kontusze i żupany w ciemnych kolorach, zgodnie z modą męską przełomu XIX i XX w. Ten przegląd mody uzupełniają skromne mieszczańskie czamary noszone przez postępowych demokratów, nawet tych wywodzących się z tak potężnych rodów arystokratycznych jak Sapiehowie.

Dużo miejsca i uwagi poświęcono stylowi zakopiańskiemu, powstałemu na początku lat 90. XIX w. Jego twórcą był mieszkający wtedy w Zakopanem malarz i krytyk sztuki Stanisław Witkiewicz, który zainspirował się sztuką i budownictwem góralskim Podhala, dostrzegając w nich pierwotny „alfabet” sztuki narodowej. Styl zakopiański znalazł uznanie wśród góralskich, ale też zawodowych architektów i projektantów we wszystkich zaborach. W tym stylu powstało wiele willi, dworów, kamienic, kaplic wraz z aranżacjami wnętrz i wyposażeniem. W tej części ekspozycji można zobaczyć m.in. obrazy Jacka Malczewskiego, Leona Wyczółkowskiego, Stanisława Witkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego, Władysława Ślewińskiego, rzeźby Wojciecha Brzegi, projekty willi w stylu zakopiańskim, ich bogate wyposażenie, w tym liczne meble, zastawy stołowe, sztućce, świeczniki. Na wystawie można też podziwiać suknię w stylu zakopiańskim, obuwie, koronki i spinki. Pokaz stylu zakopiańskiego uzupełniają szkicowniki, projekty i fotografie ukazujące m.in. autentyczne wnętrza czy ówczesnych górali.

Trzecią część wystawy poświęcono Huculszczyźnie – regionowi w Karpatach Wschodnich, który miał ważne znaczenie dla twórców stylu narodowego we Lwowie. Kultura ludowa Hucułów inspirowała artystów zarówno polskich, jak i ukraińskich, szukających źródeł nowego stylu dla swoich narodów. Huculskie inspiracje doceniono na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894 r. – w architekturze, wyposażeniu wnętrz czy malarstwie ściennym. Odnaleźć je można także w lwowskiej siedzibie Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Dnister” oraz w dekoracji malarskiej Instytutu Muzycznego we Lwowie. Na Huculszczyźnie – w Mikuliczynie – powstała inspirowana miejscową tradycją willa Jana Boguckiego, dekorowana ornamentami w stylu zakopiańskim. W tej sekcji wystawy można zobaczyć m.in. trzy tryptyki Kazimierza Sichulskiego, obrazy Leona Wyczółkowskiego i Władysława Jarockiego, meble huculskie z kolekcji rodziny Gąsiorowskich, stroje, ceramikę, fotografie mieszkańców tych ziem i rzemiosło.

Dużo uwagi kuratorzy wystawy poświęcili artystom krakowskim promującym idee stylu narodowego. W 1901 r. powstało Towarzystwo „Polska Sztuka Stosowana”, do którego należeli wybitni twórcy Młodej Polski, m.in. Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer, a także architekci, krytycy i mecenasi sztuki. Chcieli stworzyć oryginalne rzemiosło artystyczne: nowoczesne i narodowe. Inspirowali się zarówno sztuką ludową, jak i architekturą czy ornamentyką. Projektowali tkaniny, ceramikę, plakaty, meble codziennego użytku. Następcą towarzystwa stały się Warsztaty Krakowskie – stowarzyszenie założone w 1913 r. przy Muzeum Techniczno-Przemysłowym w Krakowie. Wśród jego członków znaleźli się m.in. Karol Homolacs, Wojciech Jastrzębowski i Jerzy Warchałowski, którzy odegrali kluczowe role w historii polskiego designu XX w. Promowali oni nowatorskie uproszczenie formy, funkcjonalność i nowe technologie. Najlepsze projekty warsztatów powstały m.in. w dziedzinie meblarstwa, introligatorstwa, tkactwa, kowalstwa artystycznego i zabawkarstwa. Na wystawie twórczość Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana” oraz Warsztatów Krakowskich reprezentują meble (m.in. Stanisława Wyspiańskiego), elementy wyposażenia wnętrz, panneau Jana Rembowskiego, obrazy Józefa Mehoffera, wspaniała kolekcja kilimów i kostium projektu Wyspiańskiego. Uzupełnieniem są grafiki, plakaty, etykiety, kartki pocztowe i wydawnictwa.

Ostatnia część wystawy jest poświęcona najważniejszemu wydarzeniu zorganizowanemu przez Towarzystwo „Polska Sztuka Stosowana” − Wystawie architektury i wnętrz w otoczeniu ogrodowem oraz VIII Światowemu Kongresowi Esperanto, które odbyły się w Krakowie w 1912 r. Celem ówczesnej ekspozycji była prezentacja nowatorskich rozwiązań urbanistycznych i architektonicznych nawiązujących do idei miast ogrodów. Twórca tej koncepcji, brytyjski urbanista Ebenezer Howard, uważał, że w przyszłości miasta powinny się składać z dzielnic zabudowanych domami jedno- i wielorodzinnymi, zlokalizowanymi wśród zieleni i z dala od przemysłu. Przyjechał do Krakowa zobaczyć wystawę i wygłosić w esperanto wykład na temat swej koncepcji. Międzynarodowy język esperanto powstał w latach 80. XIX w. Jak twierdził Howard, esperanto powinno stać się językiem powszechnie zrozumiałym i – podobnie jak zasady budowy miast ogrodów – powszechnym na całym świecie. Wkrótce po jego wizycie, 11–18 sierpnia 1912 r., odbył się w tym mieście VIII Światowy Kongres Esperanto. Działania promotorów idei miast ogrodów z Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana” oraz zwolenników języka esperanto wskazują na podobne cele. Mimo że artyści polscy podkreślali narodowy charakter swoich dzieł, ich program był podobny do założeń przyjmowanych przez innych twórców stylów narodowych w Europie. Wszyscy oni doceniali wartość kultury narodowej, zarysowując nowy model międzynarodowej współpracy, bliskiej celom esperanto. W tej części ekspozycji zobaczymy archiwalne zdjęcia z Wystawy architektury i wnętrz…, jej katalog, prezentowane na niej meble, a także fotografie z kongresu.

Ekspozycji towarzyszy ścieżka edukacyjna dla dzieci oraz pokaz filmu w zaaranżowanej w przestrzeni wystawy sali kinowej. Wydany został również polsko-angielski katalog pt. Polskie style narodowe 1890–1918, na który składają się: osiem esejów omawiających ówczesne koncepcje dotyczące różnych gałęzi sztuki (architektury, meblarstwa, urządzenia wnętrz, kaflarstwa, mody, grafiki użytkowej, malarstwa czy fotografii) oraz obszerna, bogato ilustrowana część albumowa.

Dzięki AMS przystanek tramwajowy w sąsiedztwie muzeum zyskał nawiązującą do wystawy oprawę graficzną.

Film promujący wystawę

opracowanie: KB

Informacje dla zwiedzających:

Polskie style narodowe 1890–1918

2 lipca 2021 – 2 stycznia 2022 r.

Gmach Główny, al. 3 Maja 1

Godziny otwarcia:

poniedziałek: nieczynne

wtorek: 10.00–19.00, przerwa techniczna: 12.00–12.30

środa–czwartek: 10.00–18.00, przerwa techniczna: 12.00–12.30

piątek–sobota: 10.00–19.00, przerwa techniczna: 12.00–12.30

niedziela: 10.00–18.00, przerwa techniczna: 12.00–12.30

Zespół kuratorski: Andrzej Szczerski, Magdalena Czubińska, Alicja Kilijańska, Bożena Kostuch, Joanna Kowalska, Urszula Kozakowska-Zaucha, Mirosław Kruk, Magdalena Laskowska, Halina Marcinkowska, Magdalena Święch, Monika Paś. Projekt aranżacji wystawy: ONTO Studio – Kaja Nosal i Anna Wręga. Koordynatorka: Katarzyna Szepieniec.