Sztuka w mundurze. Krakowski Oddział Grobów Wojennych 1915–1918

Międzynarodowe Centrum Kultury

Sztuka w mundurze. Krakowski Oddział Grobów Wojennych 1915–1918

Dorobek artystów i architektów zgrupowanych w działającym na terenie Galicji Zachodniej w latach 1915–1918 Krakowskim Oddziale Grobów Wojennych (Kriegsgräber-Abteilung Krakau, dalej KGA) to fenomen. Powołani do projektowania cmentarzy, twórcy ci pozostawili także ciekawą spuściznę wykraczającą poza wojenne realia. Prezentuje ją, obok działalności KGA oraz powojennych losów wybudowanych przez ten oddział cmentarzy, wystawa w Międzynarodowym Centrum Kultury.

Oddział, działający w pomieszczeniach c.k. Szpitala dla Ozdrowieńców na wzgórzu wawelskim, zrzeszał wyjątkowe grono ponad czterdziestu architektów, malarzy, rzeźbiarzy, grafików i fotografów z monarchii habsburskiej. Służąc w armii austro-węgierskiej, zaprojektowali i zbudowali w zachodniej części Galicji czterysta cmentarzy wojennych, gdzie pochowano dziesiątki tysięcy żołnierzy poległych na tym terenie w pierwszym i drugim roku Wielkiej Wojny.

Reprezentowali uczelnie artystyczne w Wiedniu, Brnie, Budapeszcie, Cieplicach, Krakowie, Libercu, Pradze, Berlinie, Dreźnie, Düsseldorfie, Monachium, Norymberdze, a nawet w Nowym Jorku. Oscylując pomiędzy secesją a modernizmem, twórcy nie tylko realizowali austriackie i pruskie wzorce artystyczno-kulturowe, lecz także rozwijali oryginalne style narodowe i własne gusta estetyczne. Ich związane z Krakowem i Galicją losy oraz wykraczające poza kontekst cmentarny działania artystyczne podczas wojny nie były dotychczas prezentowane szerokiej publiczności. Obecna wystawa jest pierwszą tak pełną prezentacją działalności KGA w Krakowie.

Główną wartością ekspozycji jest przybliżenie osobowości twórczych tego zróżnicowanego narodowościowo i stylistycznie grona artystów oraz zaprezentowanie ich twórczości, powstałej przy okazji wyjazdów terenowych lub „po godzinach” pracy na rzecz KGA. Kuratorkom wystawy zależało na prezentacji osiągnięć nie tylko kojarzonych dotąd z zachodniogalicyjskimi cmentarzami Słowaka Duszana Jurkoviča czy Polaków Jana Szczepkowskiego i Alfonsa Karpińskiego, lecz także artystów słabo u nas rozpoznawalnych, takich jak: Jan Mayr, Gustaw Ludwig, Henryk Scholz, Adolf Kašpar, Robert Pochop czy Franciszek Poledne, których wojenne dokonania zostały częściowo odkryte i opisane w ostatnim dziesięcioleciu.

Wystawa składająca się z części planszowej i obiektowej, uzupełniona bogato ilustrowaną publikacją towarzyszącą, ukazuje też dawną świetność wzniesionych przez KGA cmentarzy, ich wyjątkowe walory historyczne, krajobrazowe i etyczne. Na osiemnastu wielkoformatowych planszach przedstawione zostało w szerokim kontekście ich ponad stuletnie trwanie w małopolskim pejzażu. Szczególną uwagę zwrócono na proces  ponownego odkrywania miejsc pamięci oraz przywracania im utraconej świetności.

Skupiająca się na latach 1915–1918 część obiektowa prezentuje obrazy, grafiki i szkice dokumentujące pejzaże i zabytki, miejsca walk i tymczasowych pochówków, widoki wojennych zniszczeń oraz sceny z życia żołnierzy. Uzupełniają je publikacje książkowe, druki ulotne, medale, plakiety i oznaki czapkowe. Dodatkowo pokazywany jest zestaw zaprojektowanych przez członków KGA, w większości oryginalnych, krzyży nagrobnych.

Do ciekawszych eksponatów należą gwasze i akwarele z widokami Krakowa wiedeńskiego wedutysty Franciszka Polednego, akwaforty Roberta Pochopa i akwarele Reinholda Völkela oraz szkic olejny Henryka Uziembły do zaginionych panoram Gorlic, miasta zniszczonego w 1915 r.

Ciekawostką jest prezentacja pierwszego wydania dzieła Rudolfa Brocha i Jana Hauptmanna pt. Die Westgalizischen Heldengräber aus den Jahren des Weltkrieges 1914–1915 (Wien 1918) [Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914–1915] z dedykacją Brocha dla kierownika artystycznego okręgu VI (Tarnów) Henryka Scholza.

Towarzysząca ekspozycji bogato ilustrowana publikacja przedstawia wojenne losy Galicji Zachodniej oraz historię powstania zespołu cmentarzy wojennych w szerszym kontekście austro-węgierskiej propagandy i polityki historycznej. Po raz pierwszy ukazuje sylwetki i dzieła członków KGA, zwłaszcza tych mniej znanych, prezentując w szczególności ich dorobek artystyczny powstały w Krakowie i Galicji.

Okazją do ponownego spojrzenia na dzieło KGA, tym razem z artystycznej i pokoleniowej perspektywy „sztafety pamięci”, stał się realizowany w latach 2014–2020 przez województwo małopolskie projekt Rewaloryzacja wybranych cmentarzy wojennych z okresu I wojny światowej położonych na terenie Brzeska, Tarnowa, Krakowa, Wadowic oraz powiatów bocheńskiego i tarnowskiego, jako zespołu dziedzictwa o znaczeniu międzynarodowym, dofinansowany ze środków unijnych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa.

Wystawę można zwiedzać od 7 października do 4 grudnia 2022 r. w średniowiecznych piwnicach MCK przy Rynku Głównym 25 w Krakowie. Wstęp wolny.

Ekspozycja przygotowywana została we współpracy z Małopolskim Urzędem Wojewódzkim w Krakowie. Prezentowane w części obiektowej materiały pochodzą przede wszystkim ze zbiorów prywatnych, a w części planszowej – także z Archiwum Narodowego w Krakowie, Słowackiego Archiwum Narodowego w Bratysławie, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Krakowa, Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Galerii Malarstwa Alfonsa Karpińskiego w Stalowej Woli, Muzeum im. Stanisława Fischera w Bochni, Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Muzeum Regionalnego PTTK w Gorlicach.

Koncepcja programowa MCK: Agata Wąsowska-Pawlik, Łukasz Galusek. Pomysł wystawy: dr Agnieszka Partridge. Kuratorki i autorki tekstów na wystawę: dr Beata Nykiel, dr Agnieszka Partridge. Aranżacja plastyczna: Łukasz Sarnat. Produkcja wystawy Anna Śliwa.