Skarb średzki / Nabytki 2017 / Herma świętej Doroty / Weekend z Tadeuszem Kościuszką

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Muzeum Narodowe we Wrocławiu

plac Powstańców Warszawy 5

Skarb średzki

3 października — 30 grudnia 2017 roku

Kurator: Jacek Witecki

Jeden z najcenniejszych skarbów odnalezionych w Europie w XX wieku przez najbliższe trzy miesiące będzie prezentowany w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Zwiedzający będą mogli podziwiać m.in. wyjątkowej klasy koronę wykonaną w XIV w., zaponę oraz złote zawieszki z końca XII w. W tym roku mija 20 lat od pierwszej publicznej prezentacji skarbu średzkiego.

– Każde muzeum ma to „coś”, co czyni je niezwykłym, jedynym w swoim rodzaju, godnym odwiedzenia – mówi pan dyrektor dr hab. Piotr Oszczanowski. – Muzeum Narodowe we Wrocławiu, chociaż takich wartych podziwiania zabytków ma sporo, to jednak świadome jest tego, że klasa artystyczna i historyczna artefaktów wchodzących w skład skarbu średzkiego jest poza wszelką konkurencją. To bezcenny relikt dawnej kultury dworskiej, arcydzieło sztuki złotniczej, przejaw niezwykłych ambicji i jakże wysublimowanego gustu, to jedna z najbardziej fascynujących historii towarzysząca jego odkryciu i wreszcie w dalszym ciągu – chociaż wiemy już doprawdy sporo na ten temat – ustawicznie intrygująca nas zagadka jego pochodzenia. Wszystko to sprawia, że te klejnoty i towarzyszące im monety stały się dla nas czymś bezcennym. W tym roku obchodzimy okrągłą rocznicę dwudziestolecia pierwszej publicznej prezentacji skarbu średzkiego w naszym muzeum. Ta w 1997 r., jak i każda kolejna, dostarczała nam wyjątkowych wrażeń i doznań estetycznych. Skarb potrafi widza oczarować, wzbudzić w nim szacunek dla czasów dawno minionych, pozwala mu podziwiać talent ludzkich rąk. Niech i tym razem obcowanie z nim w Muzeum Narodowym we Wrocławiu będzie jedyną w swoim rodzaju przyjemnością. W tym celu został on przecież stworzony! Dlatego też tak bardzo chcemy go Państwu prezentować!

Korona jest najcenniejszą częścią skarbu średzkiego. Jest klejnotem kobiecym zamówionym z okazji ślubu, na co wskazuje motyw pierścieni – oznaka małżeńskiego zobowiązania i symbol dobrej wróżby. Prawdopodobnie jej ostatnią właścicielką była Blanka de Valois, pierwsza żona Karola IV Luksemburskiego, zmarła w 1348 r., a więc niedługo przed domniemanym czasem ukrycia i utraty skarbu. Korona wykonana została w XIV w. i jest jedyną istniejącą koroną tego rodzaju, a niezwykle wysoka jakość pracy złotnika nadaje jej wyjątkową wartość.

Jej poszczególne segmenty zdobione są naprzemiennie trójlistnymi plakietami z barwną emalią i dużymi szafirami oraz mniejszymi granatami, akwamarynami, szmaragdami, spinelami, tektytami i perłami. Segmenty zwieńczone są figurami orłów trzymających w dziobach pierścienie i połączone szpilami, z których każda zakończona jest kwiatonem.

Drugim pod względem wartości klejnotem jest kolista zapona, ozdobiona pośrodku kameą z chalcedonu, z przedstawieniem orła. Dookoła kamei oraz na zewnętrznym kręgu zapony umieszczone są szlachetne kamienie – granaty i szmaragdy. W kręgu zewnętrznym zachował się szafir oraz perły w wieńcach szmaragdów i granatów. Zapony tego typu służyły do spinania ceremonialnych płaszczy dworskich oraz szat koronacyjnych i liturgicznych.

Na wystawie pokazane zostaną również dwie złote zawieszki z końca XII w., używane jako ozdoba głowy kobiecej (zdobione filigranem oraz szafirami, cytrynami, granatami i perłami), druga skromniejsza para zawieszek, złote pierścienie, sygnet z motywem półksiężyca i gwiazdy, taśma zdobnicza przeznaczona do okuwania cennych przedmiotów oraz część odnalezionych złotych monet.

Historia odnalezienia skarbu średzkiego

W maju 1988 r. na podmiejskim wysypisku w Środzie Śląskiej odnaleziono złote przedmioty, które trafiły tam wraz z ziemią i gruzem z prac rozbiórkowych na terenie Starego Miasta. Wiadomość o odkryciu przyciągnęła wkrótce poszukiwaczy amatorów i dotarła do służb archeologicznych. W wyniku przeprowadzonej akcji odzyskano złote i srebrne przedmioty, które po scaleniu stworzyły unikatowej wartości zespół średniowiecznych klejnotów i monet. Miejsce i prawdopodobny czas ukrycia drogocennych przedmiotów i monet – przed połową XIV w. – oraz charakter klejnotów pozwalają przypuszczać, że stanowiły one bankowy depozyt zastawny, pochodzący ze skarbca Luksemburgów, z czasów panowania Karola IV. Wiadomo, że władca ten zaciągał pożyczki u żydowskich bankierów w Środzie Śląskiej. Skarb przekazany został do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu i po raz pierwszy pokazany tam w 1997 r., następnie znalazł się jako depozyt na ekspozycji w Środzie Śląskiej. Co roku skarb prezentowany jest w Środzie Śląskiej od stycznia do końca września, natomiast we wrocławskim Muzeum Narodowym można go oglądać przez ostatnie trzy miesiące roku.

*****

Nabytki 2017

3-29 października 2017 roku

Prezentacja dzieł sztuki zakupionych do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu w 2017 r. dzięki dofinansowaniu ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Muzeum wzbogaciło się o trzy cenne rzeźby buddyjskie oraz wyroby szklane i porcelanową filiżankę – pamiątki powstań narodowych.

Sakralna rzeźba buddyjska należy do najważniejszych dziedzin sztuki dalekowschodniej. W zbiorach Działu Rzemiosł Bliskiego i Dalekiego Wschodu znajduje się kilkanaście sakralnych rzeźb z tego kręgu kulturowego. Figury Buddy Siakjamuniego, bodhisattwy Guanyina oraz Zielonej Tary, których zakup sfinansowano z ministerialnego grantu, są cennym uzupełnieniem tej kolekcji.

Bodhisattwa Guanyin, Chiny, XVII w., odlew, brąz złocony, częściowo polichromowany

Główną postacią chińskiego panteonu buddyjskiego jest bodhisattwa Guanyin, czyli „ten, który się pochyla nad głosem”, którego niezliczone wizerunki wykonywano w Chinach do końca XIX w. Według źródeł ikonograficznych może on przyjąć 108 różnych wcieleń, by w najodpowiedniejszej formie dla czasu i miejsca uratować potrzebujących i obdarzyć ich pomyślnością. Anonimowy rzeźbiarz przedstawił bóstwo w tradycyjnej pozie medytacyjnej.

Zielona Tara, Chiny, XVIII-XIX w., odlew, mosiądz

Odmienny wizerunek bodhisattwy prezentuje drugie z zakupionych dzieł, tzw. rzeźba Zielonej Tary. Ta uosabiająca miłosierdzie żeńska postać należy do najpopularniejszych bóstw tybetańskich. Wiotka i smukła sylwetka młodej dziewczyny o subtelnym obliczu jest przedstawiona w pozie określanej jako książęca swoboda. Prawa noga z wyciągniętą stopą opartą na kwiecie lotosu symbolizuje gotowość Tary do działania. Lewa zgięta oznacza kontemplację.

Budda Siakjamuni, Azja Południowo-Wschodnia (Tajlandia?), XV-XVI w., odlew, brąz

Trzecia z zakupionych rzeźb przedstawia Buddę Siakjamuniego. Nazwa „Budda” (sanskr. buddha – przebudzony, oświecony) najczęściej odnosi się do historycznej postaci księcia Siddharthy Gautamy (ok. 563-483 przed Chr.), zwanego też Siakjamunim, tj. „mnichem (mędrcem) z rodu Siakjów”. Nauki głoszone przez niego w północno-wschodnich Indiach zapoczątkowały buddyzm.

Szkło i porcelana – pamiątki powstań narodowych

Puchar, Czechy, datowany 1863, szkło – huta hrabiów von Harrach w Neuwelt (Nový Svět), dekoracja rytowana w Karlsbadzie – Jan F. Hoffmann (?)

Szklany puchar z przedstawieniem Tadeusza Kościuszki to zabytek wyjątkowy pod względem rangi klasy dekoracji rzeźbionej w szkle. Cały płaszcz naczynia obiega dramatyczna scena z bitwy pod Maciejowicami rozegranej 10 października 1794 r.: Tadeusz Kościuszko na upadającym koniu, obok ukazani konno (przypuszczalnie) generał książę Józef Poniatowski oraz generał Józef Sierakowski (lub Tomasz Wawrzecki, późniejszy naczelnik insurekcji). Napis dedykacyjny na ściance naczynia – Mikołaj dla Macieja / Carlsbad 21 Juli 1863 – świadczy o zamówieniu pamiątki przez Polaków, być może uczestników powstania styczniowego. Puchar został wykonany z bezbarwnego szkła kryształowego. Wspaniałą plastyczną dekorację wyrzeźbił przypuszczalnie jeden z najznamienitszych czeskich rzeźbiarzy – Jan F. Hoffmann w Karlsbadzie (ob. Karlowe Wary).

Szklanica, Polska, po 1830, szkło – nieznana huta w Małopolsce (?)

Drugi zabytek związany z powstaniem kościuszkowskim to szklanica z przedstawieniem postaci kosyniera z uniesionym sztandarem w ręku na tle wschodzącego słońca. Na sztandarze widnieje orzeł w koronie i data wybuchu powstania listopadowego: 29 listopada 1830 r. Szklanica jest pamiątką z tego okresu odwołującą się do zrywu niepodległościowego, jakim była insurekcja kościuszkowska.

Szklanica z konnym portretem Napoleona, Czechy, ok. 1845, szkło – huta hrabiów von Harrach w Neuwelt, dekoracja rytowana w Karlsbadzie – Emanuel Hoffmann

Szklanica z portretem Napoleona, Czechy, ok. 1840, szkło – huta hrabiów von Harrach w Neuwelt, dekoracja rytowana w Karlsbadzie – Antoni Henryk Pfeiffer

Najcenniejszymi zakupionymi zabytkami są dwie szklanice: z konnym portretem Napoleona Bonaparte oraz ze stojącą postacią Bonapartego. Rzeźbioną dekorację pierwszej szklanicy, pochodzącej z około połowy XIX w., można przypisać Emanuelowi Hoffmannowi (1819-1878), który miał warsztat w Karlsbadzie, słynnym i największym w tym czasie europejskim uzdrowisku, odwiedzanym przez kuracjuszy z całej Europy.

Drugą szklanicę, także powleczoną warstwą rubinowego szkła, zdobi mistrzowski portret Napoleona Bonaparte przedstawionego w uniformie grenadierów. Rytowana dekoracja jest dziełem Antoniego Henryka Pfeiffera (1801-1866), bardzo cenionego czeskiego rzeźbiarza szkła. Szklanica z postacią stojącego Napoleona jest zabytkiem wyjątkowym, niemającym analogii w innych zbiorach muzealnych.

Filiżanka z portretem księcia Józefa Poniatowskiego, Francja, Paryż (?), po 1813, porcelana

Elegancka, złocona i malowana filiżanka jest doskonałym uzupełnieniem skromnej kolekcji francuskich wyrobów porcelanowych znajdujących się w zbiorach wrocławskiego Muzeum. Zdobiona jest znakomitą malaturą: frontalnie umieszczonym medalionem z portretem księcia Józefa Poniatowskiego (1763-1813). Filiżanka została zapewne wykonana w jednej z paryskich manufaktur, być może w wytwórni Honoré et Dagoty. Sporą grupą klientów francuskich manufaktur tego okresu byli Polacy, emigranci popowstaniowi, zamawiający dekoracje z motywami patriotycznymi.

Zakup eksponatów dofinansowano ze środków ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kolekcje muzealne”.

*****

Herma świętej Doroty – arcydzieło złotnictwa w nowej odsłonie

Jeden z najcenniejszych zabytków złotniczych Muzeum Narodowego we Wrocławiu prezentowany jest w nowej, specjalnie zaaranżowanej sali. Pomieszczenie znajduje się w galerii stałej Sztuka śląska XIV-XVI wieku i dawniej było wykorzystywane do prezentacji zabytków późnośredniowiecznego rzemiosła artystycznego.

– Stworzenie nowej przestrzeni hermy relikwiarzowej św. Doroty ma na celu, oprócz lepszego wyeksponowania dzieła, także podkreślenie jego rangi, urody oraz wyjątkowości na tle zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu – wyjaśnia pani dr Agnieszka Patała, adiunkt w Galerii Sztuki XII-XV w. – Nowa aranżacja umożliwi widzom dłuższe zatrzymanie się przy obiekcie, skupienie na nim swojej uwagi, podziwianie go dosłownie z każdej strony. Z kolei materiały zawarte w towarzyszącym hermie kiosku multimedialnym przybliżą historię tego zabytku, okoliczności jego powstania i konteksty dalszego funkcjonowania, a materiał ilustracyjny pozwoli, niemal dosłownie, przeniknąć w głąb jego złożonej struktury.

Święta Dorota – patronka ogrodników, narzeczonych i młodych małżeństw. Popularność jej kultu datuje się w Europie od VII w. Szczególnie czczona była we Włoszech, Niemczech, a także w Polsce. We Wrocławiu jej relikwie pojawiły się zapewne w związku z powstaniem kościoła pod wezwaniem świętych Stanisława, Wacława i Doroty, ufundowanego w 1351 r. dla uczczenia historycznego spotkania Kazimierza Wielkiego i Karola IV. Patroni świątyni mieli symbolizować kolejno królestwa Polski i Czech, św. Dorota zaś wybrana została jako patronka osadników niemieckich.

Historia relikwiarza

Złotnicze arcydzieło anonimowego twórcy datowane jest przez badaczy na pierwszą ćwierć XV wieku, a za miejsca jego powstawania uważa się zarówno Wrocław, jak i warsztaty w węgierskiej Budzie. Relikwiarz św. Doroty był wzmiankowany po raz pierwszy w księdze rachunkowej wrocławskiego ratusza z 1445 r. Zapewne już wcześniej znajdował się w kaplicy ratuszowej pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty.

– Relikwiarz jest kombinacją elementów starszych (samo popiersie świętej – być może wykonane we Wrocławiu) i powstałych później (cokół wraz z ornamentalną bordiurą i korona), na przełomie XV i XVI w., wiązanych ze złotnictwem węgierskim – wyjaśnia pan Jacek Witecki, kustosz Działu Metali. – Relikwiarz, usunięty w czasach reformacji i na długo zapomniany, został przekazany w 1869 r. do zbiorów Muzeum Starożytności Śląskich we Wrocławiu. W 1945 r. trafił do Muzeum Narodowego w Warszawie. Usunięto z niego wówczas relikwie świętej. We Wrocławiu był eksponowany przez wiele lat jako stały depozyt, a w 2001 r. decyzją ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego stał się częścią kolekcji Muzeum Narodowego we Wrocławiu. W 2000 r. do katedry wrocławskiej przekazano relikwie czaszki świętej, które przechowywane są obecnie we współcześnie wykonanym relikwiarzu.

*****

Weekend z Tadeuszem Kościuszką

14-15 października 2017 roku

Panorama Racławicka, ul. Jana Ewangelisty Purkyniego 11

Premiera nagrodzonego w konkursie komiksu poświęconego amerykańskiemu wątkowi biografii Tadeusza Kościuszki i fragment niezwykłego spektaklu Cloud Theater prezentującego historię życia Kościuszki za pomocą nowoczesnej technologii – to tylko niektóre z wydarzeń zaplanowanych przez Muzeum Narodowe we Wrocławiu z okazji dwusetnej rocznicy śmierci bohatera spod Racławic.

Weekend kościuszkowski jest zwieńczeniem całorocznych obchodów Roku Tadeusza Kościuszki. Rozpocznie się w sobotę w południe w Panoramie Racławickiej otwarciem wystawy pt. Tadeusz Kościuszko w filatelistyce, na której oprócz znaczków, kartek pocztowych, datowników pokazane zostaną również anomalie, fałszerstwa, ciekawostki filatelistyczne oraz archiwalia z czasów Tadeusza Kościuszki. Na otwartym z okazji wernisażu stoisku Poczty Polskiej można będzie kupić znaczek z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki oraz podbić przesyłkę okolicznościowym datownikiem zaprojektowanym z okazji Roku Tadeusza Kościuszki przez Mariana Misiaka. W niedzielę wszystkie przesyłki wysłane w Panoramie Racławickiej przeniesione zostaną „Pocztą Pieszą Kosynierską” do Urzędu Pocztowego w Rynku.

Narodowy Bank Polski zaprezentuje wprowadzane do obiegu 12 października 2017 dwie monety okolicznościowe „200. rocznica śmierci Tadeusza Kościuszki” – złotą o nominale 200 zł i srebrną o nominale 10 zł.

Jednym z najważniejszych wydarzeń weekendu będzie premiera komiksu pt. Pół-Jankes, czyli Tadeusz Kościuszko w Ameryce autorstwa pana Szczepana Atroszki, zwycięzcy ogłoszonego przez Muzeum konkursu na komiks. Publikacja opowiada o pobycie Kościuszki w Ameryce i pokazuje mało znany Polakom wątek jego biografii. Czytelnik pozna kolejne etapy amerykańskiej kariery Kościuszki, dowie się o jego niezwykłych pomysłach inżynierskich, ale również o ogrodniczej pasji Tadeusza Kościuszki, talencie rysownika oraz o jego wielkiej miłości do Ludwiki Sosnowskiej. Komiks ukazuje się po polsku i po angielsku. Tylko 14 października publikację można kupić w promocyjnej cenie 15 zł.

W sobotę zwiedzający będą mieli również okazję zobaczyć fragment spektaklu Cloud Theater pt. Don K. – legenda Kościuszki, przygotowywanego na zamówienie Muzeum Narodowego. Jego światowa prapremiera zaplanowana została na koniec listopada. Będzie to opowieść o życiu Tadeusza Kościuszki przedstawiona za pomocą nowoczesnych technologii, m.in. scenografii rysowanej na żywo przez artystów z użyciem światła.

W programie obchodów nie zabraknie wykładów dla dorosłych oraz zajęć dla dzieci. Podczas warsztatów Śpiewamy z Kościuszką będzie można nauczyć się zapomnianych pieśni patriotycznych, a w czasie zabawy W świecie znaczków zaprojektować swój własny znaczek. Zaplanowano również spacer po Muzeum śladami zabytków związanych z Kościuszką oraz zwiedzanie prezentacji najnowszych nabytków muzealnych, wśród których jest wyjątkowej klasy szklany puchar z przedstawieniem Tadeusza Kościuszki.

Na wszystkie wydarzenia wstęp wolny.

Szczegółowy program