Alcide De Gasperi

Jacek Bartyzel

DE GASPERI Alcide (ur. 3 IV 1881 w Piave Tesino k. Trydentu /Trento/ — zm. 19 VIII 1954 w Sella di Valsugana) — włoski dziennikarz, publicysta i polityk chrześcijańsko-demokratyczny, premier Królestwa Włoch 1945-46 i Republiki Włoskiej 1946-53.

1. Działalność

G. urodził się w góralskiej wiosce (w rodzinie urzędniczej) jako poddany austriacki, i do końca życia określał się autoironicznie jako „Austriak wypożyczony Włochom”, co znajdowało potwierdzenie w jego chłodnym temperamencie i małomówności; podczas studiów filozoficznych w Wiedniu, uwieńczonych doktoratem 1905, założył Katolicki Akademicki Związek Młodzieży Włoskiej; po powrocie 1906 do rodzinnego Trydentu redagował kolejno: diecezjalny „La Voce Cattolica” („Głos Katolicki”), pismo dla robotników „Fede e Lavoro” („Wiara i Praca”), dziennik „Il Trentino”; był radnym Trydentu, a od 1911 posłem do austriackiej Rady Państwa; socjalista Benito Mussolini, który na tym samym terenie prowadził od 1909 działalność rewolucyjną i irredentystyczną, twierdził, że G. zadenuncjował go do władz austriackich; nie jest to pewne, niemniej wyjaśnienia G. nie były przekonujące.

Po rewindykowaniu Trydentu przez Włochy rozpoczął wydawanie dziennika „Il Nuovo Trentino” i związał się z chrześcijańsko-demokratyczną Włoską Partią Ludową (Partito Popolare Italiano), zwaną potocznie popolari (ludowcami), założoną 1919, z aprobatą papieża Benedykta XIV, przez Don Luigiego Sturzo; 1921 został deputowanym z ramienia PPI; wobec faszyzmu zachowywał zrazu stanowisko pojednawcze, głosząc pragnienie „przekształcenia rewolucji czarnych koszul w siłę rozwoju, postępu i równowagi” (Il fascismo nella campagna elettorale, „Il Nuovo Trentino” 7 IV 1921), zapewne dlatego po ustąpieniu nieprzejednanego wobec faszyzmu don Sturza, został 10 VII 1923 jej przewodniczącym, lecz po zamordowaniu socjalistycznego posła G. Mateottiego też przeszedł do opozycji, biorąc udział w tzw. secesji awentyńskiej, tj. bojkocie prac parlamentarnych przez posłów centrum i lewicy; wkrótce sam stał się obiektem represji: 1926 musiał zaniechać redagowania dziennika i został po raz pierwszy, na krótko aresztowany; 1927 aresztowany ponownie i skazany na 2,5 roku więzienia; ułaskawiony po 16 miesiącach za wstawiennictwem bpa Trydentu, został poddany nadzorowi policyjnemu; resztę epoki faszyzmu „przeczekał” jako pracownik Biblioteki Watykańskiej, a pod pseudonimem C. Iaspar ogłaszał systematycznie studia historyczne i teoretyczne o katolicyzmie społecznym.

Pod koniec 1942 zaczął organizować niejawne spotkania działaczy chadeckich (G. Gonella, S. Jacini, M. Scelba, G. Gronchi i in.), podczas których opracowywano tezy programowe, w przewidywaniu rychłego upadku reżimu; już po królewskim zamachu stanu 25 VII 1943, a w przededniu zawieszenia broni z Aliantami 8 IX 1943, ukonstytuował się Komitet Centralny Chrześcijańskiej Demokracji (Democrazia Cristiana) z G. jako przewodniczącym; VI 1944 G. został ministrem spraw zagranicznych w koalicyjnym Rządzie Tymczasowym I. Bonomiego; 10 XII 1945 został po raz pierwszy premierem; po przekazaniu 1946 Włochom przez Anglosasów administracji regionów północnych udało mu się usunąć prefektów i naczelników policji powołanych przez zdominowany przez komunistów Komitet Wyzwolenia Narodowego oraz wyhamować antyfaszystowską „czystkę” (epurazione) przez rozwiązanie kierującego nią Wysokiego Komisariatu; jako chrześcijanin, który będąc w więzieniu codziennie odmawiał Ojcze nasz za Mussoliniego, uważał, że „antyfaszyzm, który musimy jeszcze uprawiać, nie jest antyfaszyzmem represji i egzekucji, ale kryterium służącym do identyfikacji, oceny i osądzenia antywolnościowej mentalności, dyktatury burżuazyjno-liberalnej, militarno-monarchistycznej, proletariacko-komunistycznej, pasji rewolucyjnej komitetów zbawienia publicznego, jakobińskich ambicji nieprzemyślanych reform, dążenia do nowego i nadzwyczajnego za wszelką cenę” (cyt. za: G. Rossini, De Gasperi e il fascismo, Roma 1974, s. 31); sam nie ujawnił znanych mu nazwisk własnego denuncjatora 1925 i tego, który 1945 wysłał Niemców, aby wysadzili w powietrze jego dom; 10 VI 1946 reprezentował Włochy na konferencji pokojowej w Paryżu; II 1947 zawarł traktat pokojowy z Aliantami, który mimo dość ciężkich warunków, umożliwił objęcie Włoch amerykańską pomocą finansową; po zdecydowanym zwycięstwie (48 % głosów) chadecji w wyborach 18 IV 1947 mógł już utworzyć rząd bez komunistów, choć w koalicji z liberałami, republikanami i antykomunistycznymi socjaldemokratami G. Saragata; 1951 przeforsował przystąpienie Włoch do NATO oraz do Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali; był też inicjatorem powołania 1949 Rady Europy; dzięki zaangażowaniu w te przedsięwzięcia jego nazwisko — wespół z kanclerzem RFN Konradem Adenauerem i premierem Francji Robertem Schumanem — symbolizuje ówczesny model integracji Europy (w granicach dawnego cesarstwa Karola Wielkiego) jako „Europy chrześcijańsko-demokratycznej”; po ustąpieniu, z powodu choroby, z urzędu premiera został 1954 przewodniczącym DC.

2. Poglądy

W sensie ideowym G. był „klasycznym” chadeckim centrystą, z lekkim „nalotem” konserwatyzmu, ale dalekim od tzw. integryzmu, starającym się równoważyć liczne, zorganizowane w tzw. correnti, frakcje w łonie Democrazia Cristiana, od skrzydła konserwatywno-liberalnego (G. Andreotti, M. Scelba, F. Tambroni) po socjalizującą lewicę (G. Dosetti, G. Gronchi, G. La Pira); gdy spacerował kołyszącym się krokiem nad Tybrem, mówiono o nim nieco złośliwie: „trochę centroprawicowy, trochę centrolewicowy”.

Jako teoretyk katolicyzmu społecznego bliski był, w okresie międzywojennym, korporacjonizmowi, ale przeciwstawiał dobrowolny korporacjonizm „społeczny” obligatoryjnemu państwowemu; od katolickiej prawicy różnił go też sprzeciw wobec tezy, iż katolicyzm postuluje autorytaryzm ustrojowy; niemniej, pojęciem „centryzmu” obejmował aprobatywnie takie autorytarno-chrześcijańskie ustroje, jak portugalskie Nowe Państwo (Estado Novo) A. de Oliveiry Salazara czy „klerofaszystowską” (w języku antyfaszyzmu) Austrię E. Dollfussa oraz prawicowo-konserwatywne ugrupowania, jak hiszpańska CEDA J.M. Gil Roblesa; jednak po II wojnie światowej, już jako szef rządu, zdecydował, że gospodarka kraju zostanie odbudowana wg klasycznie liberalnych recept planu Luigiego Einaudiego.

Swoje rozumienie chrześcijańskiej demokracji uformował G. zasadniczo pod wpływem personalizmu w ujęciu Jacquesa Maritaina i jego interpretacji prawa naturalnego w filozofii św. Tomasza z Akwinu; powoływał się także na 5 zasad sformułowanych przez papieża Piusa XII w orędziu na Boże Narodzenie 1942, tj.: 1/ godność i prawa osoby ludzkiej; 2/ obrona jedności społecznej; 3/ godność świata pracy; 4/ reintegracja porządku prawnego; 5/ chrześcijańska koncepcja państwa; zdaniem G. tworzą one „jakby filary”, na których także chrześcijańscy demokraci powinni budować „łuki i wiązania ich konstrukcji” państwa i społeczeństwa: „Demokracja przedstawicielska, wyrażająca się w powszechnym głosowaniu, oparta o równość praw i obowiązków, ożywiana duchem braterstwa, które jest żywotną siłą cywilizacji chrześcijańskiej, oto czym powinien być ustrój jutra” (cyt. za: A. Scurani SJ, Alcide De Gasperi — twórca nowych Włoch, „Chrześcijanin w świecie” 6/1989, s. 30).

Zapożyczając również od Maritaina rozróżnienie „tezy”, czyli zasady idealnej i obowiązującej powszechnie, od „hipotezy”, tzw. praktycznej reguły postępowania w konkretnych okolicznościach (która może być nawet sprzeczna z „tezą”), usprawiedliwiał akceptację przez katolików państwa „pluralistycznego” (w rozumieniu „zbioru organicznego różnorodnych grup i struktur społecznych”) i świeckiego, aczkolwiek „świeckość” nie oznaczała dla niego (i dla jego pokolenia demokratów chrześcijańskich) laickości państwa i agnostycyzmu publicznego, jako że państwo winno żyć „w atmosferze wartości etycznych i religijnych”, a prawna struktura społeczeństwa powinna zostać określona prawem chrześcijańskim, wszelako bez wykluczania „sprawiedliwej wolności” dla „niechrześcijańskich rodzin duchowych”; te, pozbawione jednoznaczności, dystynkcje pomiędzy „tezą” a „hipotezą”, „świeckością” a „laickością”, „atmosferą religijną” państwa a „prawną strukturą” społeczeństwa, powodowały, że G. i Democrazia Cristiana posiadały jedynie warunkowe poparcie (w braku katolicko-konserwatywnej alternatywy) papieża Piusa XII i Akcji Katolickiej; z pełnym przekonaniem popierał natomiast liberalno-chadecką linię ówczesny podsekretarz stanu w Kurii Watykańskiej — abp G. Montini (późniejszy papież Paweł VI).

W istocie rzeczy, G. prowadził politykę analogiczną (choć w odmiennych warunkach społecznych) do uprawianego pół wieku wcześniej „systematu” demoliberalnego, też wielokrotnego premiera G. Giolittiego, tzn. charakterystyczną dla państwa liberalnego w naturze i zasadach ustroju, lecz konserwatywnego w metodach; indyferentnego religijnie, lecz szukającego zgody z Kościołem i udzielającego Mu określonych koncesji na mocy swego świeckiego imperium; podobny „pragmatyzm” przejawiał G. odnośnie do monarchii: w zasadzie był zwolennikiem jej utrzymania, i nawet w decydującym 1946 starał się ją ratować, przekonując ostrożnie, że republika jest ustrojem zbyt „trudnym” dla niewyrobionych obywatelsko Włochów, ale natychmiast po niekorzystnym wyniku referendum przeszedł nad tą kwestią do porządku dziennego.

Wg licznych i wiarygodnych świadectw żył i umarł jak święty.

L. Valiani, L`Avvenimento di De Gasperi, Torino 1946; B. Benedetti, De Gasperi, politico e statista, Roma 1948; G. Lombardini, De Gasperi e i cattolici, Milano 1962; G. Andreotii, De Gasperi e il suo tempo, Milano 1964; E.A. Carillo, Alcide Gasperi: The Long Apprenticeship, London 1965; (zb.), Alcide De Gasperi, testimonianze, Bologna 1967; M.R. Catti De Gasperi, De Gasperi — polityk i człowiek, Londyn 1968; G. Rossini, De Gasperi e il fascismo, Roma 1974; P. Scoppola, La proposta politica di De Gasperi, Bologna 1977; (zb.), Konrad Adenauer e Alcide De Gasperi: due esperienze di rifondazione della democrazia, Bologna 1984; P. Scoppola, De Gasperi e l`etá del centrisma, Roma 1984; A. Scurani SJ, Alcide De Gasperi — twórca nowych Włoch, „Chrześcijanin w świecie” 6 (1989); G. Andreotii, Europejczyk De Gasperi, „Więź” 5/415/ (1993); A. Janecki, Bibliotekarz z Watykanu, „Nowe Państwo” 27 (1997).

PMK Design
© Organizacja Monarchistów Polskich 1989–2024 · Zdjęcie polskich insygniów koronacyjnych pochodzi z serwisu replikiregaliowpl.com.