Cezaryzm

Jacek Bartyzel

CEZARYZM (od łac. przydomka Gajusza Juliusza Caesar /Cezar/) — typ ustroju jedynowładczego, niekoniecznie formalnie monarchicznego, którego „szef” zawdzięcza władzę osobistej dzielności, charyzmie, autorytetowi i zasługom pro publico bono, zazwyczaj także poparciu armii, atoli sprawując rządy poszukuje dla nich legitymizacji w „zorganizowanej woli” ludu/narodu, do którego odwołuje się, ponad i przeciwko politycznym elitom (establishmentowi), na przykład w drodze plebiscytu.

Wyprowadzanie pojęcia c. od imienia Cezara znajduje uzasadnienie z co najmniej trzech powodów. Po pierwsze, uzyskał on de facto realną władzę suwerena w państwie de iure republikańskim, w którym formalnie potestas (władza) należała wciąż do ludu, a auctoritas (powaga) do Senatu; odrzucił jednak (trzykrotnie) ofiarowany mu tytuł króla (rex), nie mógł też powołać się na inny tytuł do rządzenia, jak osobiste zasługi dla Republiki i „wola ludu”. Po drugie, był dowódcą wojskowym, a więc „imperatorem” w pierwotnym sensie tego słowa, i legiony, których uwielbieniem się cieszył, stanowiły główne oparcie jego roszczeń do sprawowania imperium. Po trzecie wreszcie, w walce z broniącym pozycji nobilów (nobiles) i Senatu konserwatywno-republikańskim stronnictwem „optymatytów” (optimates) oparł się, choć sam był arystokratą, na „demokratycznym” stronnictwie „popularów” (populares) i zaskarbiał sobie łaski ludu spektakularną hojnością, na przykład rozdawnictwem zboża. („Motłoch i cezar — oto jest Rzym cały!” — Z. Krasiński, Irydion).

System, którego podwaliny stworzył Cezar, trwał — pod nazwą „pryncypatu” (principatus — od princeps = „pierwszy”) — przez trzy pierwsze stulecia Imperium Rzymskiego, acz niektórzy przynajmniej cezarowie (zwłaszcza Oktawian August i dynastia Antoninów, czyli tzw. „dobrych cesarzy”) starali się wypełnić go bardziej tradycyjną i „legitymistyczną” treścią. W zasadzie żaden w historii ustrój, ani ruch polityczny, nie autoidentyfikował się jako „cezarystyczny”; stąd pojęcie c. jest mało doprecyzowane i nieostre, przenika się także z pojęciami takimi jak: autokracja, dyktatura, autorytaryzm czy (w krajach hispanoamerykańskich) caudillismo. W szczególny jednak sposób i w zgodzie z opinio communis pojęcie c. łączy się (w czasach nowożytnych) z teorią i praktyką „bonapartyzmu”, tj. ustroju Konsulatu (Consulat) oraz I i II Cesarstwa Francuskiego (Empire Français), jak również jego późniejszymi (także republikańskimi) odgałęzieniami.

Bonapartystowska (napoleońska) odmiana c. stanowiła próbę połączenia i pogodzenia władzy jednostki z zasadą demokratyczną. Przyjmuje ona tedy, jako podstawę prawowitości, doktrynę suwerenności ludu/narodu, ale jej wykonanie powierza wyposażonemu w absolutną władzę „szefowi” (konsulowi, następnie cesarzowi). Tytuł „cezara” — przybrany przez Napoleona I (1804-1814/15) i Napoleona III (1852-1870) — brzmi jednak „cesarz Francuzów” (empereur des Français), a nie „cesarz Francji”, co stanowi uznanie, iż we Francji władza zwierzchnia należy do „narodu”; to „Francuzi” jako suweren kolektywny, a nie cesarz, „mają” Francję oraz cesarza. Podniesioną do rangi najwyższej normy konstytucyjnej metodą ześrodkowywania „woli narodu” w decyzji „cezara” jest instytucja ogólnonarodowego plebiscytu, którego inicjatywa wychodzi jednak zawsze od imperatora; bonapartyzm tedy to „doktryna plebiscytarnej dyktatury szefa narodu” (K. Grzybowski). Te trzy główne idee bonaparyzmu: „republikańska” suwerenność narodu, pełnia wykonawczej władzy „szefa” narodu i cesarstwa, oraz plebiscytaryzm, uzupełnione jednak przedrewolucyjną, królewską zasadą dziedziczności tronu i tzw. prawa salickiego (lex Salica) Franków, wykluczającego dziedziczenie tronu przez kobiety, stanowią oś konstrukcyjną cezarystycznej konstytucji, ustanawiącej w Republice Cesarstwo: „Art. 1. Rząd Republiki powierzony jest Cesarzowi, który nosi tytuł Cesarza Francuzów. (…); Art. 2. Napoleon Bonaparte, aktualny Pierwszy Konsul Republiki, jest Cesarzem Francuzów; Art. 3. Godność cesarska jest dziedziczna w linii męskiej Napoleona Bonaparte w porządku primogenitury, z wieczystym wykluczeniem kobiet i ich potomstwa. (…); Art. 142. Propozycja niniejsza zostanie przedstawiona do przyjęcia ludowi” (Senatus-Consultum Organiczne z 18 V 1804).

Napoleoński c. posiada, przynajmniej teoretycznie dwa „warianty”: a/ c. autorytarnego, a nawet autokratycznego, oraz b/ c. liberalnego. W praktyce jednak, zarówno w Pierwszym (Le premier Empire), jak w Drugim (Le second Empire) Cesarstwie zaistniał jedynie wariant autorytarny. C. autorytarny wyklucza parlamentarną formę ustroju, choć zachowuje instytucje przedstawicielskie (Senat Zachowawczy, Ciało Prawodawcze i Trybunat), przydając im jedynie funkcję organów wyspecjalizowanych w prawodawstwie, bez wpływu na bieg spraw państwowych. Ponad parlamentem stoi rząd ze swoim „szefem” — cesarzem: „Rząd jest w centrum społeczeństwa jak słońce. Różne instytucje winny krążyć dokoła jego orbity, nigdy się od niej nie oddalając” (Napoleon I). Podobnie, w II Cesarstwie pełnia władzy wykonawczej oraz sankcja ustaw znajdowała się w ręku cesarza. Złożona z jego nominatów Rada Stanu (Conseil d`État) była ciałem projektodawczym, zaś obierane w glosowaniu powszechnym Ciało Prawodawcze (Corps Législatif) mogło tylko przyjąć albo odrzucić gotowe projekty ustaw. Funkcję strażnika Konstytucji pełnił Senat (Sénat) złożony z dożywotnich wirylistów (kardynałów, marszałków Francji i admirałów) oraz nominatów imperatora. Indywidualnym wkładem Ludwika-Napoleona Bonaparte do Idei napoleońskich (Les idées Napoléoniennes, 1839) było podniesienie do rangi „misji” bonapartyzmu imperatywu zaprowadzenia w całej Europie „zasady narodowościowej” (principe des nationalités) oraz społecznego paternalizmu wobec robotników, powodowanego pragnieniem zniesienia „pauperyzmu” (Extiction du paupérisme, 1844). Zatarciem „wojowniczego” aspektu c. było natomiast hasło, pod którym Napoleon III doszedł do władzy: „cesarstwo to pokój” (l`Empire c`est la paix), odnoszące się jednak szczególnie do sfery wewnętrznej — pokoju społecznego między klasami. C. liberalne pozostało jedynie w sferze projektów: najpierw opracowanego przez teoretyka arystokratycznego liberalizmu Beniamina Constanta, Aktu Konstytucyjnego podczas „Stu Dni” (1814-15), który nigdy nie wszedł w życie; a w II Cesarstwie jako koncepcja parlamentarnej odpowiedzialności ministrów Émile`a Olliviera (L`Empire libérale, 1868), którego cesarz mianował szefem rządu na dziewięć miesięcy przed upadkiem cesarstwa — 2 I 1870; realnie od końca lat 60. złagodzona została cenzura i dozwolone zostało składanie przez deputowanych interpelacji.

Podział na c. autorytarny i c. liberalny utrzymywał się w obozie bonapartystowskim również po upadku II Cesarstwa. Pierwszą tendencję (bonapartyzm „biały”), wzbogaconą o integralny katolicyzm, reprezentował ideowy przywódca zwolenników restauracji cesarstwa, redaktor dziennika „L`Authorité” (i autor słynnego zawołania bojowego prawicy antyrepublikańskiej: „precz z dziwką!”, czyli Republiką-„Marianną”) — Paul Granier de Cassagnac (1842-1904), a sprzyjała jej cesarzowa-wdowa, gorliwa katoliczka, Eugenia. Drugą — pretendent („Napoleon V”) i Głowa Francuskiego Domu Cesarskiego (Maison Imperiale Française) od 1879, książę Hieronim (zwany „Plon-Plon”), który był… republikaninem i wolnomyślicielem. Jednak już od końca XIX w. znacznie żywotniejszy politycznie był bonapartyzm czysto republikański, w takich wcieleniach, jak: głoszący hasła „rewanżu” na Prusach i ustanowienia republiki antyparlamentarnej i plebiscytarnej, z prezydentem wybieranym w głosowaniu powszechnym „bulanżyzm”; nacjonalizm autorytarny P. Déroulede`a (Liga Patriotów) i M. Barresa (Liga Ojczyzny Francuskiej); nacjonalizm socjalny płk. F. de La Rocque`a („Krzyże Ogniste”, Francuska Partia Społeczna); a wreszcie — i w najpełniejszym stopniu — gaullizm, z jego ustrojowym ideałem „monarchii republikańskiej” (la monarchie républicaine), plebiscytaryzmem i apelem „szefa” wprost do narodu (le peuple français), ponad głowami parlamentu, partii i notabli. Z tego powodu, za ostateczną klęskę c. typu bonapartystowskiego uznać można przegranie przez gen. Ch. de Gaulle`a plebiscytu z 1969 na temat reformy Senatu zakładającej ograniczenie wpływu notabli prowincjonalnych na życie publiczne.

W XX w. określenie „c. demokratyczny” stosowane było i jest często w stosunku do tych reżimów autorytarnych, które (jak m. in. paternalistyczna dyktatura marsz. J. Piłsudskiego w l. 1926-35) łączyły faktyczne rządy jednostki z prawie nietkniętą fasadą instytucji reżimu demoliberalnego.

Opr.: É. Ollivier, L`Empire libéral. Paris 1868; P. Granier de Cassagnac, L`Empire et royauté. Paris 1873; H. Taine, Napoleon Bonaparte (tł. M. Dzierżawska). Warszawa 1893; É. Lamy, Études sur le second Empire. Paris 1895; F. Zoll, Napoleon — ustawodawca. Kraków 1921; J. M. Hoene Wroński, Tajemnica polityczna Napoleona [1840], [w:] Id., Metapolityka (tł. J. Jankowski). Warszawa 1923; H. Tarnowski, Legitymizm a c., „Biuletyn Stronnictwa Zachowawczego” 11-12 (1925); A. Peretiatkowicz, C. demokratyczny a konstytucja polska, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” (1929); K. Grzybowski, Od dyktatury ku kompromisowi konstytucyjnemu. Kraków 1930; A. Trzaska-Chrząszczewski, Od sejmowładztwa do dyktatury. Warszawa 1930; M. Zdziechowski, Napoleon III. Szkice z dziejów jego życia i pracy. Kraków 1931; K. Frantz, Masse oder Volk. Louis-Napoleon. Potsdam 1933; J. Bainville, Napoléon. Paris 1935, 1958[2]; L. Madelin, Napoléon. Paris 1935; K. Grzybowski, Moderator imperii, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2 (1963); M. Zmierczak, Ideologia liberalna w II Cesarstwie Francuskim. Poznań 1978; K. Marks, 18 brumaire`a Ludwika-Napoleona [1852]. Warszawa 1980[8]; P. Séguin, Louis-Napoléon le Grand. Paris 1991.